Κείμενο - Μελέτη
Αλέξανδρος Ακριτίδης

Οι Τέχνες στα τέλη του 19ου αιώνα, η εισροή των έξω - ευρωπαϊκών στοιχείων και οι νέες καινοτομίες στη Ζωγραφική.

Οι σημαντικές κοινωνικό-ιστορικές αλλαγές, που συντελέσθηκαν κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα στην Ευρώπη, έδωσαν έναυσμα στους καλλιτέχνες να αναζητήσουν νέους δρόμους έκφρασης αντίθετους με το υπάρχον κατεστημένο των εικαστικών τεχνών. Ώθησαν επίσης τους αρχιτέκτονες να δημιουργήσουν μια νέα αρχιτεκτονική αισθητική μακριά από τις μιμήσεις των προτύπων του παρελθόντος. Πρέπει ωστόσο να διευκρινιστεί ότι αυτές οι αλλαγές δεν αφορούσαν την, κατά τους ιστορικούς, Νοτιοανατολική Ευρώπη του "κάρου", αλλά κυρίως τη Βορειοδυτική Ευρώπη της "ατμομηχανής" . Η μεγαλύτερη αλλαγή στην Ευρώπη του 19ου αιώνα ήταν πρωτίστως η ραγδαία εκβιομηχάνιση, με πυρήνα την υφαντουργία και τη μεταλλουργία αλλά και η άνοδος των επιστημών με την οργανική χημεία να προσφέρει πολλαπλές λύσεις στη βιομηχανία (τεχνητές ίνες, λιπάσματα, βαφές, δυναμίτης), στη φαρμακοβιομηχανία αλλά και στα φωτογραφικά και κινηματογραφικά υλικά . Όλες αυτές οι εξελίξεις είχαν προκαλέσει μια άνευ προηγουμένου συρροή αγροτικών πληθυσμών μέσα στα μεγάλα αστικά κέντρα της Γαλλία, της Γερμανίας και της Μεγάλης Βρετανίας αλλά και κατοίκων από άλλες πιο ανίσχυρες ευρωπαϊκές χώρες.

Η πολυπληθής αστική τάξη ισχυροποιείται, αλλά δε φαίνεται να δείχνει την δέουσα σημασία για τα αντικείμενα τέχνης, τα οποία συχνά μπαίνουν στα γρανάζια της βιομηχανικής παραγωγής . Η κοινωνία μεταβαίνει σε μια πραγματικότητα όπου πρωταγωνιστεί ο υλισμός και η εμπορευματοποίηση των πάντων, ενώ οι Τέχνες γενικότερα αμφιταλαντεύονται ανάμεσα στη "ριψοκίνδυνη" καινοτομία και τη "σιγουριά" της ρομαντικής εποχής. Ενδεικτικά η ζωγραφική μάχεται ανάμεσα σε δυο αντίθετους πόλους. Τον επηρεασμένο από το ρομαντισμό και γεμάτο συναισθηματισμούς Ακαδημαϊσμό και το νατουραλισμό των καλλιτεχνών που είχαν ήδη δυσφορήσει από τη ζωή των μεγαλουπόλεων.

Πρώτοι λοιπόν οι νατουραλιστές, αισθάνθηκαν την ανάγκη να αποδώσουν κάτι διαφορετικό από τα έως τότε καλλιτεχνικά δεδομένα. Προσπαθώντας να έρθουν πιο κοντά στη "μητέρα φύση" αποφάσισαν να φύγουν από το Παρίσι και να εγκατασταθούν σε ένα μικρό επαρχιακό χωριό, το Barbizon. Εκεί απεικόνισαν, μέσα από τα έργα τους, την ομορφιά του τοπίου αλλά και μορφές απλών καθημερινών ανθρώπων της υπαίθρου και του μόχθου, εξοβελίζοντας τα γνωστά και παγιωμένα θέματα της ιστορίας και της μυθολογίας . Με πρωτεργάτη τον Courbet κατέκριναν έμμεσα την καλλιτεχνική στασιμότητα, που χαρακτήριζε την αστική τάξη, επιδιώκοντας να ζωγραφίσουν τη φύση «όπως ακριβώς είναι» και σύμφωνη με τα δικά τους αισθητικά κριτήρια .

Ακολούθως και ο Manet, επηρεασμένος από τα γιαπωνέζικα χαρακτικά, επιδίωξε να απομακρυνθεί ακόμα περισσότερο από την παραδοσιακή τεχνοτροπία, την οποία θεωρούσε ανήμπορη να αποδώσει το πραγματικό πρόσωπο της φύσης. Σ’ αυτή την εικαστική ανανέωση προστέθηκαν και οι ιμπρεσιονιστές, οι οποίοι επιδίωκαν την "στιγμιαία εντύπωση" που προκαλεί η θέαση της φύσης στον άνθρωπο παραμελώντας τις επιμέρους καλλιτεχνικές λεπτομέρειες . Παρόλο όμως που πίστευαν πως οι καλλιτέχνες έπρεπε να βγουν από τα ατελιέ και να ζωγραφίζουν τα έργα τους έξω, θεματικά επέστρεφαν συχνά σε αστικές απεικονίσεις του Παρισιού, το οποίο είχε μετατραπεί πληθυσμιακά στην τρίτη μεγαλύτερη πόλη του κόσμου. Τα εύθυμα έργα του Monet και του Renoir αλλά και οι ιπποδρομίες της υψηλής κοινωνίας, του Degas μαρτυρούν το ελάχιστο ενδιαφέρον των ιμπρεσιονιστών για την πληθώρα των κοινωνικών προβλημάτων που είχαν γεννηθεί στην πόλη τους . Αν και ιμπρεσιονιστής ο Cezanne δυσφόρησε για το παραγόμενο αισθητικό αποτέλεσμα των ακατάστατων απεικονίσεών τους, που έμοιαζαν να αποσαθρώνονται και να οδεύουν προς την πλήρη διάλυση . Επανέφερε έτσι το χαμένο όγκο των μορφών και των αντικειμένων, αναβάθμισε την αξία του χρώματος έναντι του σχεδίου, ενώ χρησιμοποίησε έντονα τα γεωμετρικά σχήματα .

Αυτός όμως που επιδίωξε μια πιο λαϊκή προσέγγιση της ζωγραφικής με θέματα αντλούμενα από τη φύση, τα οποία θα πρόσφεραν αγαλλίαση και ηρεμία στον απλό άνθρωπο, ήταν ο ιδιόρρυθμος Ολλανδός Vincent Van Gogh. Για τον ίδιο, όπως και για τον Cezanne, η ζωγραφική ήταν πηγή συναισθημάτων, που έπρεπε να προσφέρει συγκίνηση και όχι μέσο για να μιμηθεί κάποιος την ίδια τη φύση . Στην ίδια κατεύθυνση και η ομάδα των Nabis, που θεωρούσε πως η ζωγραφική έπρεπε να αντιμετωπίζεται ως γνήσιο εκφραστικό μέσο της ψυχής και όχι ως τέχνη που επιδίωκε απλά να προκαλέσει την εντύπωση του θεατή .

Οι Nabis, που συστήθηκαν ως ομάδα το 1888 με πρωτεργάτη τον Paul Gauguin, πίστευαν ότι μέσα από τα έντονα χρώματα και τις φόρμες μπορούσαν να αναδυθούν μηνύματα με συμβολικό χαρακτήρα . Ο Gauguin, θέλοντας να αναζητήσει την εσωτερική αλήθεια της ανθρώπινης ύπαρξης εγκατέλειψε την καριέρα του χρηματιστή καταφεύγοντας πρώτα σε ένα χωριό της Βρετάνης κι έπειτα στην Ταϊτή. Ήταν αδύνατον γι’ αυτόν να αντλήσει τη θεματολογία του μέσα από την πολύβουη ζωή της πόλης, γιατί θεωρούσε πως η μεγάλη πολιτισμική ανάπτυξη είχε επιφέρει στον καλλιτέχνη έλλειψη συναισθήματος και αληθινού πάθους. Στοιχεία που μπορούσε να αντλήσει μόνο μέσα από πρωτόγονους και συνάμα αγνούς πληθυσμούς .

Ενδεικτικό έργο της τεχνοτροπίας του Gauguin είναι ο πίνακας με τον τίτλο Arearea ο οποίος φιλοτεχνήθηκε το 1892 στην Ταϊτή. Εξωτική θεματολογία, επηρεασμένη από την τοπική ζωγραφική παράδοση, έντονα χρώματα και λιτές φόρμες. Ο Gauguin θίγει το θέμα της νεανικής σεξουαλικότητας μέσω των χρωμάτων (λευκό φόρεμα – παρθενία, κόκκινος σκύλος – ανδρική σεξουαλικότητα), αδιαφορώντας για τις επιμέρους λεπτομέρειες και την αυστηρή τήρηση της προοπτικής . Δυο απλά και άγνωστα κορίτσια, λουσμένα από το φως του ήλιου, στέκονται νωχελικά στο έδαφος, ενώ στο βάθος γυναίκες αποδίδουν τιμές σε μια τοπική θεότητα. Ο Gauguin έχει εμφανώς επηρεαστεί από τις αρχαίες ιστορίες των Μαορί κι απ’ τις μυστικιστικές τους ιεροτελεστίες . Τα απλωμένα σε μεγάλες επιφάνειες έντονα χρώματα, η γυμνότητα και το ηδονικό βλέμμα της μιας κοπέλας προκαλούν τη φαντασία και τον αισθησιασμό του θεατή, συνενώνοντας την ορατή πραγματικότητα με αυτή που δημιουργεί η ίδια η τέχνη .

Ο Gauguin πλάθει μια εξιδανικευμένη εικόνα της Πολυνησίας, στην οποία οι άνθρωποι δεν ζουν κάτω από την πίεση των μεγαλουπόλεων και την κυριαρχία των μηχανών, αλλά κάτω από την ηρεμία και την αρμονία που προσφέρει η φύση και η θεϊκή προστασία . Από τα αξιοσημείωτα αυτού του έργου είναι η υποδοχή που έλαβε από το, ανέτοιμο σε τέτοιου είδους καινοτομίες, παρισινό κοινό στην έκθεση που πραγματοποίησε ο Gauguin το 1893 και τα καυστικά σχόλια που δέχτηκε για τον κόκκινο σκύλο του .

Ήταν γεγονός πως η ανερχόμενη αστική τάξη των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα και ιδιαίτερα οι καλλιτέχνες, ένιωθαν πως δεν τους εξέφραζαν πλέον ούτε ο Ακαδημαϊσμός, ούτε οι ιδέες του ρομαντισμού και γι’ αυτό έσπευσαν στην αναζήτηση νέων δρόμων. Γνώριζαν βέβαια ότι οι νεωτερισμοί και οι καινοτομίες μπορούσαν να τους κλείσουν οριστικά τους δρόμους για μια λαμπρή καριέρα, όπως άλλωστε συνέβη με τον Van Gogh αλλά και με τους περισσότερους ιμπρεσιονιστές .

Ωστόσο, η επανάσταση θα έρθει από κάθε καλλιτέχνη έκφραση. Μπορεί η προσκόλληση της μουσικής στο ρομαντισμό να ήταν πιο έντονη, αλλά οι ζωγράφοι και οι λογοτέχνες οπαδοί του ρεαλισμού, ήταν αποφασισμένοι να παλέψουν για τα πιστεύω τους. Flober, Zola, Ibsen, Dickens, Tolstoy και Dostoyevsky, θα ακολουθήσουν τα βήματα των ζωγράφων Courbet και Manet . Αυτό όμως που δεν περίμεναν αυτοί οι πρώτοι αστικοί επαναστάτες ήταν πως σχετικά σε σύντομο χρονικό διάστημα, όχι μόνο και οι ίδιοι θα αμφισβητούνταν, αλλά και κάθε τι που παρέπεμπε στη ζωή της πόλης και στην εκβιομηχάνιση. Καλλιτέχνες όπως ο Gauguin στη ζωγραφική, ο Baudelaire στην ποίηση και ο Gaudi στην Αρχιτεκτονική θα ανοίξουν το δρόμο για τη Μοντέρνα Τέχνη του 20ου αιώνα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΗΓΕΣ

v Berstein Serge - Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, Τόμος Β΄, μτφ. Α. Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997

v Εμμανουήλ Μελίτα, Οι εικαστικές Τέχνες τον 19^ο αιώνα στην Ευρώπη, στο Ιστορία των τεχνών στην Ευρώπη, Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη από τον 18^ο ως τον 20^ο αιώνα, ΕΑΠ, Πάτρα 2008, 21-64

v Gombrich Ernst Hans, Το χρονικό της Τέχνης, Εκδόσεις ΜΙΕΤ, μτφ. Λίνα Κάσδαγλη, Αθήνα 2009

v Krausse C. Anna, Ιστορία της Ζωγραφικής, μτφ. Φίλιππος Παππάς, εκδ. Ελευθερουδάκης, Αθήνα 2006

v Μουσείο Ορσέ, Παρίσι, Συλλογές, Paul Gauguin, http://www.musee-orsay.fr