"Για το καλό σου" της Alice Miller από τις Εκδόσεις Ροές

Γράφει ο Δημήτρης Μπουζάρας 

Από τις εκδόσεις Ροές και την επιτυχημένη σειρά «Ψυχολογία-Ψυχανάλυση» κυκλοφόρησε εντός του έτους το βιβλίο της Alice Miller με τίτλο «Για το καλό σου». Όπως σημειώνει η ίδια η συγγραφέας, το βιβλίο αυτό προέκυψε ως μια επιθυμία, μια ανάγκη, μετά από παρότρυνση των αναγνωστών της που είχαν διαβάσει προηγουμένως το σημαντικότερο ίσως βιβλίο της, αυτό που την έκανε γνωστή και στη χώρα μας, τις «Φυλακές της παιδικής μας ηλικίας». 

Το «Για το καλό σου», ωστόσο, είναι ένα βιβλίο –όπως και όλα της σειράς– το οποίο μπορεί να διαβαστεί δίχως πρότερη γνώση των προηγούμενων. Ένα βιβλίο που περιέχει περισσότερο υλικό, βαθύτερη ερεύνα και ανάλυση με παραδείγματα όχι μόνο από την καθημερινή ζωή ανθρώπων της διπλανής πόρτας, αλλά και αποσπάσματα από ημερολόγια, βιογραφίες κ.ά. των: Αδόλφου Χίτλερ, μελών του Ναζιστικού κόμματος, του δολοφόνου Γιούργκεν Μπαρτς και της Κριστιάνε Φ. – η οποία έγινε γνωστή στο ελληνικό κοινό από την κινηματογραφική ταινία τη δεκαετία του ’80 με τίτλο «Κριστιάνε Φ. Πόρνη στα 13 για ναρκωτικά». 

Τα στοιχεία για τις ζωές των ανθρώπων που αποφασίζει εδώ να αναλύσει η Miller προέκυψαν από τη μελέτη όλων όσων έχουν γραφτεί γι’ αυτούς, συγκρίνοντας ενδεχομένως μεταξύ τους και βιογραφίες για το ίδιο άτομο από διαφορετικούς συγγραφείς. Πέραν αυτού, το βιβλίο συνεχίζει στο ίδιο επιτυχημένο μοτίβο των προηγούμενων: κατανοητός επιστημονικός λόγος, αφοπλιστική ειλικρίνεια και θεωρίες τεκμηριωμένες και στηριζόμενες πάντα στη μεθοδολογία επιστημονικών ερευνών. 

Η Alice Miller (1923-2010) σπούδασε στη Βασιλεία φιλοσοφία, ψυχολογία και κοινωνιολογία. Εκπαιδεύτηκε στη Ζυρίχη ως ψυχαναλύτρια και, για 20 χρόνια, άσκησε αυτό το επάγγελμα ενώ παράλληλα δίδασκε. Το 1980, άρχισε να ασχολείται με τη συγγραφή βιβλίων. Δημοσίευσε συνολικά 13 βιβλία (μεταφρασμένα μέχρι σήμερα σε 30 γλώσσες), με τα οποία γνωστοποίησε στο ευρύ κοινό τα αποτελέσματα των ερευνών της όσον αφορά τις αιτίες και τις συνέπειες των τραυμάτων της παιδικής ηλικίας. 

Η συγγραφέας μάς παραδίδει μια συναρπαστική αφήγηση, αναλύοντας πολύπλευρα τον κοινωνικό χαρακτήρα και τα χαρακτηριστικά της «μαύρης» παιδαγωγικής η οποία βρίσκεται στο κέντρο του θέματος που ερευνά, στη βάση του προβλήματος. Μιας παιδαγωγικής που έρχεται από αιώνες δίχως φως, φιγουράρει όμως στις πρώτες θέσεις των προτιμήσεων ακόμη και στις μέρες μας, ακόμη και στη σημερινή ορθολογική μας κοινωνία. 

Για καθένα από τα άτομα που εξετάζει, η Miller αναλύει όλη την πορεία των αποφάσεων και των πράξεών του. Με ευαίσθητη ματιά, διερευνά τις αιτίες πίσω από τη δημιουργία μιας αρχικής ιδέας και φτάνει έως το σημείο που η ιδέα γίνεται πράξη – μια πράξη που τελικά είναι περισσότερο συλλογική παρά ατομική, σε βαθμό που δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε. Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία κεφάλαια και βήμα βήμα η συγγραφέας αποκαλύπτει τον παραλογισμό και τη σκληρότητα της «μαύρης» παιδαγωγικής στο πέρασμα του χρόνου. 

Στο εισαγωγικό κεφάλαιο, γίνεται αναφορά στην πορεία της παιδαγωγικής τους τελευταίους αιώνες, ανάλυση μεθόδων, κριτική αποτελεσμάτων, χαρτογράφηση της εξέλιξής της. Μέσα από αυτή την παρουσίαση βλέπουμε τις διαφορετικές μορφές της «μαύρης παιδαγωγικής», πώς ρίζωσε, πώς έγινε βεβαιότητα, πώς και γιατί υιοθετήθηκε από όλα τα κοινωνικά στρώματα. 

Βλέπουμε επίσης πώς και για ποιους λόγους, αν και τα αρνητικά αποτελέσματά της είναι εμφανή πολλές φορές, παρ’ όλα αυτά συνεχίζει να αποκτά και να διατηρεί φανατικούς οπαδούς και υποστηρικτές ακόμη και στις μέρες μας. Μέσα από τα εντυπωσιακά παραδείγματα διαπιστώνουμε πώς και για ποιους λόγους το αίτιο και το αιτιατό συγχέονται και πώς αυτό που πρέπει να καταπολεμηθεί ως αίτιο είναι εκείνο που προκάλεσαν οι ίδιοι οι γονείς ή κηδεμόνες και οι παιδαγωγοί λόγω έλλειψης γνώσης. 

Η συγγραφέας δεν ηθικολογεί, δεν έχει το δάκτυλο σηκωμένο, μιλά με γεγονότα και επιστημονικές αλήθειες, με γνώση αποκτημένη από το πεδίο το οποίο υπηρέτησε για χρόνια. Μιλά με ευαισθησία, προσεγγίζει το θέμα με τις καλύτερες των προθέσεων και εν τέλει βοηθά ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να απαντήσει μόνος του σε πολλά και ουσιώδη ερωτήματα όπως: 

Τι σημαίνει «μαύρη παιδαγωγική» και πού στοχεύει; Ποιοι είναι οι κύριοι μηχανισμοί της;

Τι είδους σχέση έχει αυτό το είδος της παιδαγωγικής με τη θρησκεία και την κοινωνία;

Πώς διαπαιδαγωγήθηκαν οι γονείς μας; Πώς όφειλαν και πώς μπορούσαν να μας φερθούν;

Πώς θα μπορούσαμε εμείς, ως παιδιά, να αντιληφθούμε κάτι τέτοιο και πώς θα μπορούσαμε να έχουμε φερθεί αλλιώτικα στα δικά μας παιδιά;

Για ποιους λόγους τα παιδιά, ακόμη και σε μεγάλες ηλικίες, δεν είναι ικανά να αντιλαμβάνονται ότι κάποιος τα εκμεταλλεύεται και τα κακοποιεί ψυχολογικά όταν αυτός τους μιλά σε «φιλικό τόνο»;

Είναι δυνατόν ακόμη και το αυστηρό βλέμμα του πατέρα να εγείρει σοβαρές διαταραχές;

Πώς είναι δυνατόν να επιδεικνύεται μια τέτοια επιμονή στη στήριξη της επιχειρηματολογίας του ξύλου και μάλιστα αυτή να μεταδίδεται επιμελώς από γενιά σε γενιά;

Για ποιους λόγους μοιάζει απειλητικό ένα παιδί για τους γονείς; Είναι αυτός ο πραγματικός λόγος που οι γονείς χτυπούν τα παιδιά τους; Υπάρχει καλός και κακός γονέας;

Πόσο άλλαξε η κακομεταχείριση και η εκμετάλλευση του παιδιού στη σύγχρονη εποχή; Σε τι μεταμφιέσθηκε;

Πώς καταφέρνουν τέτοιες τακτικές όχι μόνο να ακρωτηριάζουν το παιδί αλλά και εκείνο να είναι ικανοποιημένο και υποταγμένο στους κανόνες που φτιαχτήκαν «για χάρη του»;

Πώς γίνεται προικισμένα, καλοπροαίρετα παιδιά, μαζεμένα και ευγενικά μέχρι την εφηβεία, ξαφνικά να αλλάζουν;

Πόση ομοιότητα υπάρχει στις μεθόδους αυτές με εκείνες των ολοκληρωτικών καθεστώτων;

Από πού απορρέουν νευρώσεις όπως π.χ. η νευρική ανορεξία;

Για ποιους λόγους μένουμε σε ένα γάμο όταν υποφέρουμε;

Πώς λειτουργεί, και κάτω από ποιες συνθήκες, ένας τρομοκράτης και για ποιους λόγους ενσυναίσθητα εκφράζει τόσο μίσος;

Σε ποια πλάνη έχει περιπέσει η εκκλησία, για ποιους λόγους η γνώση είναι αμαρτία, γιατί της είναι πάντα αρεστοί εκείνοι που αναζητούν το ουσιώδες στο αθέατο και παραβλέπουν το θεατό ως μη ουσιώδες; Τι κρύβεται πίσω από την «αγάπη προς τον πλησίον», την «αυταπάρνηση», το «πνεύμα αυτοθυσίας»;

Για ποιους λόγους κατάφεραν τόσοι πολλοί επαγγελματίες του ψυχιατρικού τομέα να δεχθούν τη φροϋδική θεωρία των ορμών δίχως αμφισβήτηση;

Πώς και γιατί δεχθήκαμε και δεχόμαστε ότι η προσωπική μας ιστορία καθορίζει τον τρόπο σκέψης και πώς θα μεταβούμε από το σύστημα θρησκευτικής ή φιλοσοφικής ηθικής στην απτή ψυχική πραγματικότητα; 

Το επόμενο κεφάλαιο ξεκινά την αφήγηση της ζωής της Κριστιάνε Φ. Αναλύει τα αίτια της εξόντωσης του εαυτού και αποκαλύπτει κρυφά σημεία της εφηβικής της ηλικίας. Ψάχνει τη λογική της παράλογης συμπεριφοράς και αναλύει κάθε σημείο με σαφή και κατανοητά σχόλια, δείχνοντας τις πραγματικές αιτίες καθώς και τον τρόπο αντιμετώπισης των θεμάτων που προέκυψαν. 

Στη συνέχεια επικεντρώνεται στην παιδική ηλικία του Αδόλφου Χίτλερ. Ένα συνταρακτικό παράδειγμα το οποίο η συγγραφέας προσεγγίζει με ειλικρίνεια, αξιοπρέπεια, αντικειμενικότητα, επιστημονική αλήθεια και ενσυναίσθηση, αποδεικνύοντας την πεποίθησή της πως η εκδήλωση βίας είναι ένα φαινόμενο αντιδραστικό και όχι εγγενές. 

Η προσέγγιση του μεγαλύτερου εγκληματία στην ανθρώπινη ιστορία γίνεται μέσα από ημερολόγια, λόγους, άρθρα, βιογραφίες διαφορετικών συγγραφέων καθώς και δημόσια έγγραφα, πηγές και βιβλιογραφία, αποδεικνύοντας πως το να είσαι άνθρωπος και το να είσαι κτήνος δεν αποκλείει το ένα το άλλο. 

Παρουσιάζονται και αναλύονται τα εξής: Ο πατέρας του, η σχέση με το γιο του, η θέση της μητέρας, η θέση της στην οικογένεια και ο ρόλος της στη ζωή του Χίτλερ. Επίσης παρουσιάζονται βήμα βήμα οι ενέργειες του δικτάτορα, οι αποφάσεις, ο σχεδιασμός πρώτα επί χάρτου και κατόπιν επί του πεδίου. Σχολιάζει το καθένα ξεχωριστά, ρίχνοντας φως σε κάθε απόφαση και πράξη, δημιουργώντας μια ακτινογραφία απόλυτα κατανοητή, η οποία εξηγεί τις αντιδράσεις, τη συμπεριφορά και τις ενέργειές του μπροστά αλλά και πίσω από τις κλειστές πόρτες. Με αυτό τον τρόπο, μας δίνει μια πλήρη και σαφή εικόνα της πορείας του παιδιού που αιματοκύλησε την ανθρωπότητα. 

Πώς εξηγείται το γεγονός ότι πολίτες όχι μόνο από τα κατωτέρα κοινωνικά στρώματα αλλά και διανοούμενοι με ακαδημαϊκή παιδεία αποδέχθηκαν με ευχαρίστηση τη δικτατορία του Χίτλερ, δεν υπέφεραν, και ταυτίστηκαν αβίαστα μαζί της, νιώθοντας μάλιστα αισθήματα ευφορίας;

Πώς εξηγείται επίσης το γεγονός πως στελέχη του Ναζιστικού κόμματος, όπως π.χ. ο Άιχμαν ή ο Ρούντολφ Χαις, μπορούσαν να παρακολουθούν δίχως την παραμικρή συγκίνηση τις άκρως συγκλονιστικές καταθέσεις των μαρτύρων κατηγορίας;

Τι έγραψαν στα απομνημονεύματά τους, ποια ήταν η παιδική τους ηλικία;

Τι μαγνήτιζε περισσότερο τα πλήθη κατά τις ομιλίες του Χίτλερ και για ποιους λόγους;

Για ποιους λόγους εφευρέθηκε ο «κακός Εβραίος»; Τι συμβόλιζε; Υπάρχουν αντίστοιχα παραδείγματα σήμερα;

Να μεγαλώνουμε άραγε «σκληρά παιδιά», μιας και ο κόσμος μας είναι σκληρός; 

Τέλος, ξεχωριστή θέση κατέχει το παράδειγμα από τη ζωή του Γιούργκεν Μπαρτς, δολοφόνου παιδιών. Το συγκεκριμένο παράδειγμα δόθηκε –όπως σημειώνει η συγγραφέας– διότι, πάρα τις διαφορές, ισχύουν ενδεχομένως και ομοιότητες με τη ζωή πολλών ανθρώπων. 

Η Miller καταγράφει τις διαπιστώσεις της, σε σχέση με τα προαναφερθέντα, και παραθέτει αναλυτικά τις θέσεις της στο παράρτημα, στο τέλος του βιβλίου, μέσα από είκοσι ένα σημεία γνώσης, ενώ επίσης απαριθμεί τις ρίζες της βίας σε δώδεκα σημεία. 

Μέσα από τα παραπάνω παραδείγματα γίνεται κατανοητή η σχέση αιτίου και αιτιατού καθώς και λάθος τρόπος της προσέγγισης που φτάνει έως τις μέρες μας. Σκιαγραφείται ο τρόπος με τον οποίο το παιδί μαθαίνει να απαρνιέται τον εαυτό του και να εξοντώνει, στην κυριολεξία, τα αυθόρμητα συναισθήματά του. Καθίσταται σαφές πως η μοιραία πορεία και των τριών αυτών ανθρώπων μαρτυρεί την καταστροφική επίδραση που είχαν η ανατροφή τους, η φυλάκισή τους, η καταστροφή του εαυτού του παιδιού εν τη γενέσει του. 

Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό τού εν λόγω τόμου αλλά και όλης αυτής της σειράς βιβλίων είναι πως, εκτός από τα προαναφερθέντα παραδείγματα που αναλύονται διεξοδικά, περιλαμβάνονται και άλλα, από την καθημερινή ζωή και από διαφορετικές κουλτούρες. Κι ακόμα, η συνοπτική μα περιεκτική εισαγωγή, η περίληψη σε κάθε κεφάλαιο με τα σημαντικότερα σημεία, το απόσταγμα της γνώσης, η επεξεργασία και παράθεση του υλικού με τέτοιον τρόπο ώστε ο αναγνώστης να κατανοεί και να εμβαθύνει προσλαμβάνοντας όλα όσα πρέπει, δίχως παρανοήσεις και σκοτεινά σημεία. 

Η παράθεση των παραδειγμάτων αποσκοπεί στο να βοηθήσει τον αναγνώστη –όπως χαρακτηριστικά τονίζει η συγγραφέας– να αισθανθεί την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία ζούσαν και ανέπνεαν αυτά τα παιδιά, μια ατμόσφαιρα που χτίζει με βαθιά θεμέλια την ανάπτυξη των νευρώσεων – οι οποίες δεν είναι κληρονομικές αλλά επίκτητες. 

Οι απλοί αναγνώστες θα έχουν την ευκαιρία να εντρυφήσουν σε ένα κομμάτι της σύγχρονης ψυχολογικής σκέψης για το θέμα. Επίσης, παρατίθεται εκτενής βιβλιογραφία για περαιτέρω μελέτη για όποιον αναγνώστη θέλει να εμβαθύνει, έχοντας εν τω μεταξύ ήδη αποκτήσει με αυτό το βιβλίο ένα στέρεο υπόβαθρο γνώσεων, το οποίο θα του επιτρέψει να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις προκλήσεις της σύγχρονης εποχής. Η δομή, ο τρόπος γραφής, η σαφήνεια, η πληρότητα και συστηματικότητά του καθιστούν το έργο ένα σημαντικό εγχειρίδιο για την επίτευξη του στόχου αυτού. 

Η συγγραφέας με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο καθιστά κατανοητό –και σε αυτό το βιβλίο– πως δεν αγιοποιεί τα παιδιά ούτε καταδικάζει τους γονείς, και σε καμία των περιπτώσεων δεν υποστηρίζει μια ανύπαρκτη παιδαγωγική ή μια παιδαγωγική στα πλαίσια της οποίας ένα παιδί μεγαλώνει ανεξέλεγκτα. Διευκρινίζει στους επικριτές της πως, όταν γράφει για γονείς και παιδιά, δεν εννοεί συγκεκριμένα άτομα, αλλά συνθήκες, καταστάσεις και θέσεις στις οποίες έχουν βρεθεί οι άνθρωποι και οι οποίες αφορούν όλους ανεξαιρέτως. 

Εν κατακλείδι, θέτει τους τρόπους, τα μέσα και τη μεθοδολογία για μια παιδαγωγική αντάξια της ανθρώπινης ύπαρξης, εντοπίζοντας παράλληλα και παρουσιάζοντας τους λόγους για τους οποίους γονείς και παιδαγωγοί δυσκολεύονται σε αυτό το σημείο. 

Αναμφίβολα, η συγγραφέας, με τη μελέτη της, έφερε σε πέρας ένα δύσκολο έργο, οριοθετώντας για χάρη μας ένα αχανές, πλην όμως ζωτικής σημασίας, θέμα. 

Πρόκειται για ένα βιβλίο σπάνιο, εκπληκτικό και εξαιρετικά ενδιαφέρον. Ένα βιβλίο που φιλοδοξεί να αλλάξει τον τρόπο σκέψης και την εκ μέρους μας θεώρηση των πραγμάτων. Ένα βιβλίο που μιλά για την ανάγκη της ύστατης μάχης από την οποία θα κριθούν όλα, ακόμη και η ύπαρξή μας – της μάχης με τον ίδιο μας τον εαυτό.