«Ο ΘΡΗΝΟΣ ΤΟΥ ΑΔΑΜ»ΤΟΥ ΡΩΜΑΝΟΥ ΤΟΥ ΜΕΛΩΔΟΥ

Της αγιογράφου, κριτικού βιβλίου-τέχνης Μαριλένας Φωκά (ΜΑ) 

        «Ο ταπεινός Ρωμανός» όπως αναφέρεται για τον εαυτό του ο υμνογράφος Ρωμανός ο Μελωδός ( 4ος   μ.Χ. αι.) είναι ο δημιουργός του κοντακίου Ο ΘΡΗΝΟΣ ΤΟΥ ΑΔΑΜ που ψέλνεται στην εκκλησία την Κυριακή των Βαῒων. Το συγκεκριμένο κοντάκιο είναι  είναι μια «έμπρακτη απάντηση στον Θρήνο του Αδάμ» που διώχνεται από τον Παράδεισο και αντιπαραβάλλεται σε ένταση με τον Θρήνο της Θεοτόκου για τα Πάθη Του Υιού της που τα βιώνει εξαιτίας του Αδάμ. Το εν λόγω κοντάκιο  που θεωρείται ένα κορυφαίο λογοτεχνικό δείγμα  των βυζαντινών χρόνων βρίθει θεολογικών αληθειών και άκρατου λυρισμού. Στο Προοίμιο, η Παναγία αντικρίζει τον Ιησού  πάνω στο «ξύλο», να βιώνει την άκρα ταπείνωση, λέγοντας πως για Αυτήν όπου και αν βρισκόταν και όπως κι αν ήταν «Ο Γιός και Θεός Της». Με έντονες εικόνες από την φύση, όπως η αρνάδα που βλέπει το αρνί της που το παίρνουν για σφάξιμο μας, επικοινωνείται το θεολογικό μήνυμα του Θείου Πάθους, επιβεβαιώνεται το μυστήριο της αειπαρθενίας της Θεοτόκου (προ-κατά την διάρκεια και μετά του τόκου), υπενθυμίζεται η  θαυματουργική δράση του Ιησού αλλά κυρίως  αποκαλύπτεται ο βαθύς πόνος της μάνας που θέλει ν’ ακολουθήσει το μαρτύριο του παιδιού Της ꓽ «η Μαρία ακολουθούσε κατάκοπη μαζί μ' άλλες γυναίκες, κι έλεγε: Πού πορεύεσαι, γιε μου; Τι σε κάνει να τραβάς δρόμο γρήγορο; Μην κι άλλος γάμος είναι πάλι στην Κανά και για κει τώρα τρέχεις κρασί απ' το νερό για να τους φτιάσης; Μαζί νά 'ρθω, γιε μου, ή θες να σε περιμένω; Πες μου έναν λόγο, Λόγε, σιωπηλός μην προσπέρασης, εσύ που αγνή με κράτησες,ο γιος κι ο Θεός μου» 

Στην ίδια  συγκινησιακή φόρτιση κινείται και ο δεύτερος Οίκος ꓽ « ΟΥΤΕ ΠΟΥ ΤΩΛΠΙΖΑ, γιε μου, να σ' έβλεπα έτσι, ούτ' επίστευα ποτέ πως οι άνομοι τόσο θα μάνιαζαν και θ' απλώναν πάνω σου άδικο χέρι.»

Ο  υμνογράφος  εκφράζει τον αβάσταχτο πόνο της μάνας για το αναπάντεχο ενώ θεολογεί πάνω στο δόγμα της εκκλησίας για «την παράλογη και κακή» υπόσταση  του ενάντιου πνεύματος που υποκίνησε –κατά παραχώρηση Θεού - τα Θεία Πάθη. Στο κοντάκιο συνδιαλέγεται ο ουρανός με τη γη καθώς η Παρθένος βλέπει τα βάγια στον δρόμοꓽ «Και τα βρέφη τους ακόμη σου φωνάζουν το «ευλογημένος». Ακόμη με βάγια φορτωμένος είν' ο δρόμος» ενώ ο πόνος της ξεχειλίζει  « ωιμένα, πώς το φως μου σβύνεται, στο σταυρό πώς καρφώνεται ο γιος κι ο Θεός μου.» Στον τρίτο Οίκο επισημαίνεται η άπαξιωτική αντιμετώπιση του κράτους και το άδικο γράμμα του νόμου και καταγράφεται η ιστορία της σταύρωσης μέσα από μια προσέγγιση της ψυχολογίας του όχλου σε στιγμές πανικού όταν  ο κάθε ένας ακολουθεί ενστικτωδώς τη μάζα, ακυρώνοντας ακόμα και την κοινή πορεία με Εκείνον που τους νοηματοδότησε την ίδια τους την ύπαρξη, όχι όμως και η Μάνα που συνεχίζει να αναγνωρίζει και να σπαράζειꓽ «ΥΙΕ ΜΟΥ, πηγαίνεις σε άδικο φόνο, και κανείς δεν σε πονεί. Δεν σ' ακολουθεί ο Πέτρος, που σου είπε: Δε σ' αρνιέμαι εγώ ποτέ, ούτ' αν πεθαίνω. Σ' άφησε και ο Θωμάς… Οι άλλοι πάλι, οι φίλοι και γνωστοί,.., πού είναι τώρα;… Κανένας απ' όλους, πεθαίνεις μόνος, γιε μου,..»

Η γλυκιά παρέμβαση του Ιησού στον τέταρτο Οίκο Της υπενθυμίζει  την αποστολή Του «  Τι δακρύζεις, μητέρα;...Μην πάθω; Μην πεθάνω; Μα πώς θα σώσω τον Αδάμ;…Φώναξε καλύτερα πως ήθελε κι έπαθε ο γιος κι ο Θεός σου.» Της υπενθυμίζει Ποια είναι και που βρίσκεται πνευματικά «δε σου πρέπει να θρηνής, γιατί κεχαριτωμένη ωνομάστηκες. Τ' όνομα με τον κλαμό μην το θαμπώσης … πάνσοφη κόρη. Βρίσκεσαι μέσα στο νυμφώνα το δικό μου.»

Διάχυτη η διάθεση παρηγοριάς στην Μάνα Του δείχνει ο Ιησούς λέγοντας στον έκτο Οίκο «Γι' αυτό μην κλαις, μητέρα, και καλύτερα έτσι φώναξε: Θέλει και τα πάθη δέχεται ο γιος κι ο θεός μου.» Στον έβδομο Οίκο η Παναγία εμμένει στην ανθρώπινη πλευρά της λέγοντας πως Τον θήλασε και πονάει γι Αυτόν που βρίσκει άδικο θάνατο ενώ ακόμα και νεκρούς ανάστησε. Ρωτάει με συντριβή ꓼ «Σπλάχνο μου, τι λες: Αν δεν πάθω, ο Αδάμ δεν βλέπει υγεία; Κι όμως, χωρίς να πάθης, εθεράπεψες πολλούς.Τον λεπρό εκαθάρισες και δεν πόνεσες καθόλου, αλλά το θέλησες.» Η φράση «Αν δεν πάθω, ο Αδάμ δεν βλέπει υγεία;» στο κοντάκιο λειτουργεί σαν εφύμνιο, μια φράση που επαναλαμβάνεται σαν ρεφραίν, και τονίζει την παντοδυναμία του Υιού της λέγοντας πως θα μπορούσε να προστάξει απλώς και ο Αδάμ να αναστηθεί όπως ο Λάζαρος  καθώς Τον υπηρετούν τα πάντα. Αυτό το ξέσπασμα της Θεοτόκου λειτουργεί σαν προοίμιο για να αρθρωθεί το μεγαλύτερο θεολογικό μήνυμα από τον Ιησού στον δέκατο Οίκο «ΟXI, ΔΕΝ ΞΕΡΕΙΣ, μάνα, δεν ξέρεις τι λέω. Γι' αυτό πλάτυνε το νου και τη λέξη βάλε μέσα, που ακούς, και η ίδια εσύ νοιώσε τι λέω.  Αυτός που προείπα, ο ταλαίπωρος Αδάμ, που αρρώστησε όχι μόνο στο σώμα, αλλά και στην ψυχή θέλησε ν' αρρωστήση, και δεν άκουσε εμέ και κινδυνεύει. Το ξέρεις το λέω. Μην κλάψης λοιπόν, μητέρα, καλύτερα ας φωνάξης: Τον Αδάμ ελέησε και την Εύα λυπήσου, εσύ ο γιος κι ο Θεός μου.» Στον ενδέκατο Οίκο αναλύονται από τον Θεάνθρωπο τα θανάσιμα πάθη του Αδάμ που υποτάχθηκε στην ασωτία και την αδηφαγία και στενάζει μαζί με την Εύα που πρέπει να συγχωρεθεί και αυτή. Στον δωδέκατο Οίκο η Παναγία υποτασσόμενη στον λόγο του Υιού της ρωτά αν μετά το τραγικό αυτό συμβάν που είναι η εκτέλεση της αποστολής Του θα Τον ξαναδεί. «Αν πάθης, αν πεθάνης, θα ξαναμείνης μαζί μου;», θα σε ξαναδώ;» Εδώ εκφράζεται ο πανανθρώπινος πόνος του αποχωρισμού των αγαπημένων μας λόγω θανάτου. Η απάντηση τού Ιησού είναι προφητική και καταλυτική «Θάρρος, μητέρα, γιατί πρώτη θα με δης από τον τάφο. Θά 'ρθω να σου δείξω με τι πόνους τον Αδάμ τον ελύτρωσα και με πόσους ιδρώτες λούστηκα για χάρη του». Στο επόμενους δύο  Οίκους ο Ιησούς αυτοπαρουσιάζεται ως γιατρός που γιατρεύει με θήκη για τα φάρμακα τον Σταυρό του ενώ Της εξηγεί ότι η αποστολή του ήταν προαποφασισμένη και Την προτρέπει να μεταφέρει το χαρμόσυνο μήνυμα. Στον δέκατο έκτο Οίκο η Παναγία πλησιάζοντας το τέλος του Ιησού δηλώνει πως νικιέται από τον πόνο ενώ ο Χριστός στον επόμενο της περιγράφει την συντάραξη των στοιχείων της φύσης κατά την θανή Του «τα στοιχεία,

γιατί η τόλμη αυτή δονεί όλη τη χτίση. Ο ουράνιος θόλος τυφλωμένος. Και δεν ανοίγει μάτι μέχρι να του πω.

Η γη και η θάλασσα τότε θα βιαστούν να φύγουν. Ο ναός το χιτώνα θα τον σκίση στενάζοντας για τους τολμούντες.

Τα όρη τραντάζουνται, οι τάφοι αδειάζουνε. Όταν δης αυτά κι ως γυναίκα φοβηθής, φώναξέ μου: Λυπήσου με,

εσύ ο γιος κι ο Θεός μου.»  Η υμνογραφία εδώ παραπέμπει σε στοιχεία από την Αποκάλυψη,  ενώ στον καταληκτικό Οίκο η Παρθένος υποτάσσεται στο θέλημά Του υμνολογώντας Τον.  Η εικόνα που παρατίθεται είναι μωσαϊκό του 12ου αι.  «Η Έξοδος από τον Παράδεισο» είναι από την Cappella Palatina στο Παλέρμο στην Σικελία. 

(Πηγές ꓽΤο Ειλητάριον)