Του Απόστολου Θηβαίου

«Η ΓΕΝΝΑ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΕΛΠΙΔΕΣ»

Με αφορμή το βιβλίο του Ν. Βρεττάκου,

«Ο ένας από τους δύο κόσμους»

«Η θεωρία δεν είναι δόγμα. Είναι ένας οδηγός για την πράξη.» Η θεωρητική αυτή επισήμανση του Μαρξ πραγματώνει μία διαφορετική προσέγγιση των σοσιαλιστικών ιδεωδών. Πρόκειται για μια θαρραλέα εκτίμηση, η οποία διαχωρίζει με την πιθανότητα της εφαρμογής της ολόκληρη τη σοσιαλιστική ιδεολογία. Μιλούμε για μια εκτίμηση που δεν θα κατορθωθεί ποτέ. Η επικαιροποίηση τέτοιων αξιακών θέσεων μαρτυρά την πρόθεση των γενναίων του παρελθόντος να θέσουν σε μια ρεαλιστική βάση τις νέες ιδέες. Μια βάση για την αναγωγή της ιδέας στην πράξη, δίχως τους στρουθοκαμηλισμούς με τους οποίους μας προίκισε η επικαιρότητα.

Το σοσιαλιστικό μοντέλο αποτέλεσε ήδη από τη θεωρητική του γέννηση μια ελπίδα και μια απιθανότητα.Μια ελπίδα για τη μεταστροφή του κόσμου προς μία ανθρωπιστικότερη προοπτική και μια απιθανότητα για την ακύρωση όλης εκείνης της ειρηνιστικής γραφειοκρατίας, η οποία ως σήμερα κυριαρχεί με την αοριστία και την ψευδέστατη προοπτική της. Η νέα εποχή, όπως αποκαλύπτεται εμπρός μας συνεπάγεται έναν κόσμο πολλαπλών ταχυτήτων, μία πραγματικότητα μες στην οποία πια ο πόλεμος δεν συνιστά τη μόνη προβληματική. Η πείνα φαντάζει και εκείνη ένα απάνθρωπο φάσμα, μια συνέπεια τραγική ενός κόσμου που μονάχα εξελίχθηκε, δίχως να σημειώσει ουσιώδεις προόδους. Η ελληνική κοινωνία βιώνει τούτη την αναξιοπρέπεια στο μέγιστο βαθμό. Έχοντας διέλθει μέσα από αναίτιους φρενήρεις πολέμους, έχοντας βιώσει τις εσωτερικές έριδες, τις εμφύλιες συγκρούσεις, τις περιθωριοποιήσεις και τις παλινωδίες των πολιτικών αποχρώσεων, τούτος ο τόπος στέκει σε μια μεταιχμιακή κατάσταση. Δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί πως υπάρχουν ακόμη, μες στους κόλπους της ελληνικής κοινωνίας άνθρωποι έντιμοι που πασχίζουν με τους αγώνες και τη δημιουργική τους αμφισβήτηση. Δεν μπορεί κανείς ακόμα να αρνηθεί πως ετούτος ο τόπος βαστάει τη μοίρα στα χέρια του, όσο σε καμιά άλλη, ιστορική περίοδο. Εντούτοις, το σοσιαλιστικό μοντέλο συνιστά μια ουτοπική πραγμάτωση. Δεν μιλούμε για μια θεωρητική μονάχα προσέγγιση τούτης της αξίωσης, μα για μια ρεαλιστική εφαρμογή νέων ιδεών, στον ίδιο τόπο της ανθρώπινης θυσίας, όπου απέτυχαν άλλα μοντέλα. Λιγότερο ανθρώπινα, μα συλλογικότερα στη στόχευσή τους, δυναμικά και επαρκή ώστε να παρασύρουν στην έντασή τους ολόκληρη την ανθρωπότητα. Τόσο το παρόν, όσο και το μέλλον του τόπου μας, θα στηριχτεί στη γενικότερη εξέλιξη των πραγμάτων. Η ελληνική κοινωνία, παρά τη σθεναρή της αντίσταση, τη δημιουργικότητα και την αντοχή της, ίσως να σταθεί ανεπαρκής ώστε να διαφύγει των ιστορικών κινδύνων. Υφίσταται βεβαίως πάντοτε οι δυνατότητες. Και όλες άρχονται από την προετοιμασία των επόμενων γενεών σε επίπεδο πνευματικό. Ας εξηγηθούμε.

Στο βιβλίο - μαρτυρία του Νικηφόρου Βρεττάκου, «Ο ένας από τους δύο κόσμους», ο σπουδαίος Λάκωνας ποιητής και στοχαστής μεταφέρει στο χαρτί τις εντυπώσεις του από το VI Φεστιβάλ των νέων, το οποίο έλαβε χώρα στη ρωσσική πρωτεύουσα πριν από δεκαετίες. Ο Βρεττάκος, με τη στοχαστική και δημοσιογραφική του κάλυψη μας επιτρέπει να διακρίνουμε την αισθητική ενός ολόκληρου κόσμου, όπως διαμορφώθηκε στη σοβιετική πραγματικότητα. Μας επιτρέπει ακόμη να αξιολογήσουμε τη δυναμική αλλά και τις εσωτερικές αντινομίες του κόσμου αυτού, μιας πραγματικότητας τόσο απόμακρης και διαφοροποιημένης από τα δυτικά πρότυπα. Στις στοχαστικές του προσεγγίσεις, ο Βρεττάκος, παρά τις πολιτικές του καταβολές και τις προσεγγίσεις, παραμένει κριτικός, ρεαλιστικός, επισημαίνοντας όχι μόνο τον αντιφατικό χαρακτήρα του εφαρμοσμένου σοσιαλισμού, μα και την αδύναμη, μελλοντική προοπτική του μες σε έναν κόσμο διαρκών αλλαγών, όπως οι τελευταίες επιβάλονται από την επιστημονική πρόοδο και αγνοούν πολιτικούς αυτισμούς.

Εκείνο όμως που συνιστά τη βασική παρατήρηση του Νικηφόρου Βρεττάκου, δεν είναι άλλο από την εκτίμηση του σοβιετικού ανθρώπου. Μιλούμε για έναν τύπο ανθρώπου ολόψυχα δοσμένο όχι μόνο στην πραγμάτωση μιας ονειρικής φιλοδοξίας, μα και στο συνάνθρωπό του τον ίδιο. Ένας ανθρωπινότερος κόσμος, απόλυτα αφοσιωμένος στο κύριο συστατικό του. Ο Βρεττάκος σημειώνει, -και εδώ συνίσταται ολόκληρη η αξία του κειμένου αυτού-, πως η τεχνητή και διαχέουσα ροπή του ανθρώπου δεν αποτελεί μια φυσική εξέλιξη, μήτε μια επιβολή του ίδιου του συστήματος, μια ας πούμε κυριαρχική, κατευθυντήρια επιβολή προς τον άνθρωπο, ως υποκείμενο εξουσίας και χειραγώγησης. Το ρόλο της τελευταίας αναλαμβάνει μια σφαιρική και πολύπλευρη, εκπαιδευτική διαδικασία, η παροχή ενός απόλυτα, ισομερισμένου δικαιώματος στη μορφωτική διαδικασία. Η νέα γενιά συνιστά πάντοτε την πιο δυναμική προοπτική ενός τόπου. Στη σοβιετική πραγματικότητα, την τόσο ανθρωποκεντρική, οι γενιές που μέλλονται να διαχειριστούν τις τύχες της χώρας περνούν μέσα από ένα μορφωτικό πρότυπο, στηριγμένο απόλυτα στην ανθρώπινη δυνατότητα. Με τούτο τον τρόπο εξασφαλίζεται  η προετοιμασία του νέου κόσμου για να συνεχίσει και να τιμήσει μια επανάσταση με χαρακτήρα ανθρώπινο. Δίχως το ζήτημα του βιοπορισμού να απασχολεί τον εκπαιδευόμενο, εκείνος έχει όλη τη δυνατότητα να διανύσει τις ψυχολογικές κορυφές της εποχής του, να εφαρμόσει τη φαντασία στο αντίκρισμα του κόσμου. Ακόμη και αν φαντάζει αυτοννόητο ετούτο, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ως τέτοιο. Ο νέος άνθρωπος στην πραγματικότητα την οποία περιγράφει ο Βρεττάκος συνιστά μία ευκαιρία και έτσι τιμάται. Η κατεύθυνση του νου και της αμορφοποίητης ιδεολογίας του, ακόμη και αν ελέγχεται από την πολιτική πραγματικότητα, ακόμη και αν κάποτε θα χειραγωγηθεί, μια και έτσι συντηρούνται τα συστήματα και οι αρχές τους, θα διαμορφωθεί έχοντας μαρτυρήσει όλη την ομορφιά και όλη τη φαντασία του κόσμου. Μια δυναμική, η οποία μπορεί να εξασφαλίσει τελικά όχι μόνο τις επιδιώξεις ενός πολιτικού μοντέλου, μα και το όραμα, όσα απομένουν ακόμη, -και είναι στα αλήθεια πολλά-, προκειμένου ετούτος ο κόσμος να φτάσει σε εκείνη την ιδεώδη κατάσταση. Σε εκείνη που μπορεί ακόμη να αμφισβητήσει και τα ίδια τα συστήματα, τις πολιτικές και τις όποιες γραφειοκρατίες.

Η αναγωγή των διαπιστώσεων του Βρεττάκου στην επικαιρότητα συνιστά μια αυθόρμητη μετάγγιση. Μες σε τούτη τη θύελλα που διανύουμε, μες σε αυτόν τον παροξυσμό και τις ηθικές μας καταπτώσεις, μας παραχωρείται δίχως περιορισμούς η δυνατότητα να αμφισβητήσουμε το τραγικό μας παρόν με ένα μέλλον δυναμικό και αντίρροπο προς τα ιστορικά μας λάθη. Η νεά γεννιά παραμένει η μεγάλη ελπίδα. Και είναι στις πράξεις και τις εφαρμογές μας τις ίδιες η ευκαιρία να αντιταχθούμε σε εκείνη τη θηριωδία της ελπίδας, όπως διατυπώθηκε από τον καζαντζακικό λόγο. Ίσως ο κόπος να αμφισβητήσουμε τα αρχετυπικά μας σύμβολα, να συνιστά μια δημιουργική διέξοδο, μια απαίτηση για το πνεύμα και την ηθική μας. Ο νέος κόσμος ζητά από τον άνθρωπο να σταθεί κοντύτερα στις πράξεις με τις ιδέες του, να θέσει ως κέντρο των αναζητήσεων του τον άνθρωπο τον ίδιο. Η συγκρουσιακή μας φύση, θα πρέπει να τεθεί στο περιθώριο σε τέτοια ζητήματα αρχών. Τομείς όπως η παιδεία, θα πρέπει να αποτελέσουν ένα χώρο στεγανό από τις όποιες παλινωδίες. Στο νέο άνθρωπο θα πρέπει να διατεθεί η ευκαιρία ώστε να διεκδικήσει εκείνος ολόκληρο το μέλλον του, καθώς το ονειρεύτηκε, δίχως εκπτώσεις και διαψεύσεις που τόσο στοίχισαν στον τόπο μας. Μια σοσιαλιστική, εκπαιδευτική διαδικασία συνιστά τη μόνη διέξοδο, τη μόνη οδό για έναν άνθρωπο οικουμενικό, ανθρωπιστή, πιστό στην τήρηση όχι μόνο της συλλογικής μνήμης αλλά και στον εμπλουτισμό της συλλογικότητας αυτής με όλα τα χαρίσματα και τα καταφατικά αποστάγματα των παγκόσμιων αγώνων. Μια σύγχρονη, εκπαιδευτική διαδικασία με επίκεντρο τον άνθρωπο. Μια διαδικασία η οποία θα γυρεύει να επιβεβαιώσει μες στο μέλλον το σπουδαίο, ιστορικό μας παρελθόν. Να τι απαιτείται.

Συχνά μες στα παλιά βιβλία φέγγει ένα φως σθεναρό. Υφίσταται κάποια αλήθεια, μια αξία αναλλοίωτη, μια λύση. Και είναι ετούτα τα περιεχόμενα μια θαυμάσια προοπτική, μια προοπτική ασφαλέστερη από εκείνον τον ολοκληρωτισμό που με τέτοια ένταση συνεπάγεται στις μέρες μας η νοσηρή προσκόλληση προς την παράδοση. Κάποιοι λένε πως τα παραληρηματικά οράματα στις εκατόν ογδόντα μοίρες αγγίζουν την τελειότητα. Έναν τέτοιο ορίζοντα ελεύθερο οφείλουμε να διεκδικήσουμε, έναν ορίζοντα ελεύθερο από τους αναχρονισμούς και τα λάθη του παρόντος. Ο νέος άνθρωπος δεν θα λυτρωθεί από την αγωνία. Ετούτη συνιστά το δυσβάσταχτο κληροδότημα όλων των εποχών και των κοινωνιών.Μπορεί όμως να αφοσιώσει την αγωνία ετούτη σε μια πνευματική ελευθερία, σε μια παγκοσμιότητα, σε μια τέτοια δυνατότητα. Κάτι πιο εφικτό από τις πιθανότητες. Όπως εκείνες οι αρχαίες κόρες που φαντάζουν ονειρικές και θαυμάσιες, απίθανες και όμως τόσο δυνατές, ώστε να σηκώνουν αιώνες τώρα το ασήκωτο επιστύλιο μιας στοάς. Τη διδαχή της παράδοσης και το όραμα του μέλλοντος. Μια ισορροπία φιλόδοξη, μια ισορροπία που σε άλλες εποχές επιτύχαμε, βαστώντας το μέτρο και την ύβρη. Ετούτο γυρεύουμε.