Του Απόστολου Θηβαίου

«ΕΝ ΤΗ ΑΥΤΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ»

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΥΣΤΑΛΛΗΣ

(1911-1951)

Το 1951 κατέληξε. Αποδίδουν το θάνατό του στον έρμαιο, στον εμπύρεττο δεσμό του με πάθη. Η φριχτή εξάρτησή του από τα ναρκωτικά και το αλκοόλ εστοίχισε αληθινά στον Ανδρέα Κρυστάλλη. Το Σεπτέμβριο του 1951 ο σύντομος βίος του λαμβάνει τέλος. Είχε προηγηθεί η νοσηλεία του στο «Δρομοκαίτειο Ίδρυμα», στην Ιερά οδό, στο μέσον της περίφημης, ελευσίνιας διαδρομής. Πρώτη φορά εισήχθη το 1945, κατόπιν αιτήσεως του κηδεμόνος του. Η αποχώρησή του δεν ήταν οριστική. Επανήλθε το 1949, το Σεπτέμβριο και παρέμεινε για έντεκα μήνες υπό τη σκέπη του ιδρύματος. Απεχώρησε το 1950 οριστικά, στις 24 Φεβρουαρίου, «εν τη αυτή κατάσταση», καθώς διασώζεται ο σχολιασμός στο βιβλίο παρακολουθήσεως των ασθενών. Λίγο πριν το τέλος του ίδιου έτους ο Ανδρέας Κρυστάλλης θα αφήσει την τελευταία πνοή του. Η φυσική του κλίση προς το χρωστήρα στάθηκε αρκετή για να τον οδηγήσει στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Παρίσι, όπου και φοίτησε για τρία, συνεχόμενα έτη. Τόπος ζωής ο Πειραιάς, με τη συμβολική του ευρύτητα, τα ύποπτα μαγαζιά της περιοχή του λιμένως, την αφετηρία των μακρινών θεωρήσεων, μια ένταση διαφυγής από το αστικό πεδίο βολής της πρωτεύουσας. Με το τέλος του σφραγίζεται το έργο του, το οποίο ως τις μέρες μας παραμένει απρόσιτο, ασχολίαστο και αθέατο. Το παιδί από τις Κυδωνίες της Μικράς Ασίας στάθηκε λάτρης των θεσσαλικών τοπίων και της αστικής, γαλλικής ζωής. Ο θάνατος ίσως να μας στέρησε μια ζωγραφική συχνότητα λαμπρή, αντιστρόφως ανάλογη σε σημασία από τον κάτωχρο, αυτοκαταστροφικό βίο του δημιουργού.

Σε μια πρόχειρη αναζήτηση, σχετική με την εργογραφία του Ανδρέα Κρυστάλλη θα σχολίαζε κανείς τα ελάχιστα έργα που προτείνονται. Μερικά τοπία, το πορτραίτο ενός ηλικιωμένου μέθυσου, οι άνθρωποι των αγορών, τα λιμνάζοντα ύδατα στην περιοχή των γερανογέφυρων, με τις ήσυχες βάρκες και τη μορφή του κωπηλάττη που οδηγείται εναγώνια στο εσωτερικό του κόλπου.Σαφώς και για την παρουσίαση του ζωγραφικού έργου κρίνεται απαραίτητη η ποικιλία. Διότι καθώς οι λέξεις με την ποιότητά τους υποβάλλουν ποικίλες αισθητικές προσεγγίσεις περί του σοβαρού, του κωμικού ή άλλοτε του εξαιρετικά, τραγικού στοιχείου, έτσι και η ζωγραφική πολυμορφία διαθέτει τη δυναμική μιας θεάσης υπό πληθωρικότερους φωτισμούς και πολλαπλές γωνίες εκτίμησης. Με άλλα λόγια θέτονται στο φως όλες οι συνιστώσες εκείνες, οι οποίες μπορούν τελικά να διαμορφώσουν μία σχεδόν ασυνάρτητη και ασύνδετη θα λέγαμε, τελικά γλώσσα. Μες στην ποικιλία των πολλαπλών ποιοτήτων υφίσταται η προοπτική μιας όσο το δυνατόν ασφαλούς ανάλυσης του έργου, ερμηνείας των επιστρατευμένων συμβόλων, όσων συνιστούν δηλαδή τη σήμανση για την αποκωδικοποίηση του υποκειμενικού και την τελική αναγωγή του στην αντικειμενικότητα της συλλογικότητας. Σε τούτη την τελευταία θα διακριθεί ο βαθμός επικαιροποίησης των υπονοούμενων ιδεολογημάτων, μες στο ίδιο ετούτο χώρο θα εκτιμηθεί η δυνατότητα ενός ζωγραφικού έργου να υπερκεράσσει τελικά τη μορφική, σωματική γλώσσα και να μετουσιωθεί με πραότητα σε λόγο, πράξη, ποίηση, με την πιο αρχετυπική της έννοια.

Κοιτώντας το «Γέρο μεθυσμένο» του Ανδρέα Κρυστάλλη δεν μπορούμε να εκτιμήσουμε με ακρίβεια τις διαγραμμίσεις του χρωστήρα, τη βαθύτατη ισορροπία των αποχρώσεων, την πιστή τήρηση των φυσικών μεγεθών. Με άλλα λόγια τέτοια στοιχεία, φύσεως τεχνικής δεν μπορούν να διεγείρουν το ενδιαφέρον μας. Ετούτα θα διατηρήσουν την έντασή τους για τους ειδικευμένους, όσους μπορούν να ξεχωρίσουν τη σπουδαιότητα μιας δημιουργίας από εκείνη των πεπερασμένων δυνατοτήτων.Εμείς όμως μπορούμε με ασφάλεια να υποβάλλουμε σε μελέτη συμβατότητας τις εκτεθειμένες προσωπογραφίες με την ανείπωτη θλίψη, μπορούμε ακόμα να παραμείνουμε απροετοίμαστοι και έτσι να αφεθούμε στην ασφάλεια των πρώτων εντυπώσεων. Μέσω της τέχνης, είτε η τελευταία λαμβάνει την εξειδίκευση της ζωγραφικής, είτε αφορά ένα άλλο μέσο εκφραστικό, μπορούμε πάντα να διαπιστώσουμε την ύπαρξη ενός ειλικρινούς, δημιουργικού παλμού. Μιλούμε για εκείνον που στην πιο αγνή και ειλικρινή του έκφραση προσομοιάζει στο φυσικό κλονισμό της ζωής.

Στην περίπτωση του Κρυστάλλη, ο ζωγράφος κατορθώνει να κρατήσει σε απόσταση τον ειδικό ρυθμό του οίστρου του. Είναι όμως σε θέση λόγω μιας σπουδαίας ικανότητας να συγκινήσει, να υποβάλλει μέσω της οπτικής το πιο βαθύ αίσθημα. Μπορεί κανείς να αντιληφθεί τη γοητευτική φευγαλεότητα του ηλικιωμένου εκείνου ανθρώπου, την αιτία της μέθης του, πάει να πει μπορεί να αντιληφθεί πέρα από την κωμικότητα της φιγούρας, την ανθρώπινη, εκείνη συντριβή που παρεμένει εκκωφαντική, με όλη την τραγική σιωπή ενδεδυμένη. Τη σύντομη ετούτη αναφορά στον ξεχασμένο Ανδρέα Κρυστάλλη θα ολοκληρώσουμε με ένα σχόλιο στο φοβερό σκίτσο των προσωπογραφιών, οι οποίες κοσμούν την αναφορά στο ζωγράφο του λευκώματος για τον εορτασμό των εκατό χρόνων λειτουργίας του «Δρομοκαίτειου Ιδρύματος», συμπληρωμένα το 1987. Πρόκειται για εκείνα τα δύο πρόσωπα με το διαταρραγμένο βλέμμα, ο άνδρας σκύβει και εξομολογείται κάτι στη γυναίκα ή τη συμβουλεύει ή θρέφει καλύτερα τη σκληρότητα των ιδεών. Και εκείνη ανταποκρίνεται με τη γεωμετρική κίνηση των οφθαλμών της, ανήμπορη εμπρός στην έλξη της αισχρότητας. Ίσως πάλι ο άνδρας να κρατά στα χέρια του μία υδρόγειο ή ένα πολύτικο κόσμημα, ή πάλι ένα σκεύασμα φαρμακευτικό, μια ουσία παραισθησιογόνα, αντίδοτο στους καιρούς, για τη διαταρραγμένη προσωπικότητα.Τέτοιες ψυχολογικές αναπαραστάσεις, ανάλογες υποθέσεις, με την υποβλητικότητά τους, συνιστούν πάντοτε μια σπουδαία ειδίκευση.

Ο ζωγράφος περνά τις μέρες του με προσευχές. Τον λυμαίνονται το λιμάνι, οι σκοτεινοί άνθρωποί του, η φρενήρης, σπαραχτική μοναξιά. Ο Ανδρέας Κρυστάλλης συνιστά έναν από εκείνους τους ήρωες του τρόμου που συνθέτουν το ομώνυμο βιβλίο του Παύλου Σιδηρόπουλου.