"Η ζωή και το έργο του Ηλία Βενέζη"

Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος

Ο ΒΙΟΣ

Ο Ηλίας Βενέζης γεννήθηκε το 1904 (το αναφέρει στο αυτοβιογραφικό του σημείωμα, ενώ υπάρχουν επίσημα έγγραφα που επισημαίνουν ότι τελικά γεννήθηκε το 1899) στις Κυδωνιές (Αϊβαλί) της Μικράς Ασίας.
Ο παππούς του είχε μετοικήσει στο Αϊβαλί από την Κεφαλλονιά. Πατέρας του ήταν ο Μιχαήλ Μέλλος και μητέρα του η Βασιλική Μπιμπέλα, ενώ είχε ακόμη έξι αδέρφια. Μία αδερφή του ήταν η λογοτέχνις Αγάπη Βενέζη-Μολυβιάτη η οποία και ήταν μητέρα του Πέτρου Μολυβιάτη (υπουργού εξωτερικών της κυβέρνησης Καραμανλή).

Το 1914 έφυγε με την οικογένεια του για τη Μυτιλήνη εξαιτίας του διωγμού που εξαπέλυσαν οι Τούρκοι σε βάρος των Ελλήνων με αφορμή την έκρηξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο πατέρας του και μία αδελφή του παρέμειναν αποκλεισμένοι στο Αϊβαλί. Κατά την διάρκεια της παραμονής του στη Μυτιλήνη ο Βενέζης παράλληλα με το σχολείο εργάστηκε σε φούρνο προκειμένου να ενισχύσει οικονομικά την οικογένεια του.

Το 1919 μετά την απελευθέρωση τω Κυδωνιών από τον Ελληνικό Στρατό ο Βενέζης επέστρεψε στην πόλη και ξαναβρήκε την οικογένεια του. Κατά την παραμονή του στο Αϊβαλί το 1920 γνώρισε τον Φώτη Κόντογλου και αρθρογράφησε στα περιοδικά Νέα Ζωή (Σμύρνη) και Λόγος (Κωνσταντινούπολη).

Μετά την καταστροφή (Σεπτέμβριος 1922) ο Βενέζης δεν μπόρεσε να ξεφύγει και αιχμαλωτίστηκε από τους Τούρκους. Υπηρέτησε στα περιβόητα "τάγματα εργασίας". Η οδυνηρή εμπειρία που βίωσε τον ώθησε στη συγγραφή του έργου του "Το Νούμερο 31.328" που ήταν και ο αριθμός του στα τάγματα εργασίας. Έκτοτε ο Βενέζης δεν αποχωρίστηκε τη μικρή σιδερένια πλάκα που είχε αυτό το νούμερο, καθώς την φορούσε πάντα στο χέρι, όπως πληροφορεί η κόρη του Άννα.

Απελευθερώθηκε το 1923 από τα τάγματα, ήταν ένας από τους ελάχιστους που μπόρεσαν να επιζήσουν.

Πρώτος σταθμός του στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση του ήταν η Λέσβος, στο νησί εκείνη την εποχή υπήρξε μία μεγάλη λογοτεχνική κίνηση που ονομάστηκε "Λεσβιακή Άνοιξη". Πρωτεργατης της λογοτεχνικής δραστηριότητας στη Λέσβο ήταν ο Στρατής Μυριβήλης, ο οποίος και τον προέτρεψε να συγγράψει τις εμπειρίες του ως αιχμάλωτος των Τούρκων.

 Ο Βενέζης συνεργάστηκε με τον Μυριβήλη και στην εφημερίδα του τελευταίου "Ταχυδρόμος" , ενώ ταυτόχρονα εργάστηκε και ως υπάλληλος της "Διευθύνσεως κτημάτων εξ ανταλλαγής" του υπουργείου εργασίας και αργότερα ως υπάλληλος επίσης της "Τράπεζας της Ελλάδας".
Το 1932 ο Βενέζης μετατέθηκε στο υποκατάστημα της της τράπεζας της Ελλάδας στην Αθήνα στο οποίο και εργάστηκε συνολικά 27 χρόνια.

Το 1938 ο διάσημος λογοτέχνης παντρεύτηκε την Σταυρίτσα Μολυβιάτη με καταγωγή από το Αϊβαλί με την οποία απέκτησε μία κόρη, την 'Αννα.
Ο Βενέζης συνελήφθη και αθωώθηκε για πολιτικούς λόγους εξαιτίας του "Ιδιώνυμου", ενώ ακόμη η ζωή του έγινε τηλεοπτικό σήριαλ.

Το 1943 κάτα τη διάρκεια της κατοχής συνελήφθη από τους Γερμανούς και τέθηκε σε απομόνωση στο λεγόμενο Block C των φυλακών Αβέρωφ (εκεί τοποθετούσαν τους μελλοθάνατους) επειδή διάβασε ένα οίημα για την ελευθερία του Μυστράς στο προσωπικό της Τράπεζας της Ελλάδας με αφορμή την επέτειο της 25ης Μαρτίου. Αποφυλακίστηκε ύστερα από την παρέμβαση του Αρχιεπισκόπυ Αθηνών Δαμασκηνού και άλλων προσωπικοτήτων (προκειμένου να απελευθερωθεί συστρατεύτηκε όλος ο πνευματικός κόσμος, ενώ εστάλει επιστολή-έκκληση στη γερμανική διοίκηση των Σικελιανού, Μελά, Θεοτοκά, Μυριβήλη, Θεοδωρακόπουλου, Μ. Τριανταφυλλίδη).

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα έζησε στο χωριό Εφταλού της Λέσβου με θέα τα Μικρασιατικά παράλια. Μεταξύ 1971 και 1973 υπέφερε από καρκίνο. Πέθανε τελικά στις 03-08- 1973 σε ηλικία 69 ετών. Η κηδεία του έγινε στο Μόλυβο Μυτιλήνης κατόπιν δικής του επιθυμίας, ενώ στον τάφο του υπάρχει μία και μόνη λέξη "Γαλήνη". 

Το έργο του:

Το 1928 κυκλοφόρησε το πρώτο του βιβλίο με τον τίτλο "Μανώλης Λέκκας και άλλα διηγήματα"

Έως το 1943 η βασική του θεματολογία ήταν η Μικρασιατική καταστροφή και το ύφος που χρησιμοποίησε το αφηγηματικό. Ο Βενέζης μαζί με το Στρατή Δούκα και το Στρατή Μυριβήλη έζησαν τη Μικρασιατική καταστροφή και είχαν προσωπικές εμπειρίες από τον ξεριζωμό.

Με τη Μυθιστοριογραφία θα προσπαθήσουν να κρατήσουν τα γεγονότα στη μνήμη και να τα κληροδοτήσουν στις επόμενες γενιές. Οι ανωτέρω λογοτέχνες θα συγκροτήσουν τη λεγόμενη "Αιολική Σχολή", ένα προσωνύμιο που θα οφείλει την ονομασία του από την καταγωγή τους (βορειοανατολικό Αιγαίο).

Τρία ήταν τα έργα τα οποία συνέγραψε σχετικά με τη μικρασιατική καταστροφή και για τα οποία προτείνεται από αρκετούς μελετητές η ανάγνωσή τους με αντίστροφη σειρά από το τελευταίο στο πρώτο (από την Αιολική Γ στο Νούμερο 31.328)...

Το 1924 παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το Νούμερο 31.328, το οποίο σε μορφή μυθιστορήματος είχε ως θέμα τις εμπειρίες του από την αιχμαλωσία του στα τάγματα εργασίας .

Το 1939 έγραψε τη "Γαλήνη", επρόκειτο για ένα έργο το οποίο παρουσίαζε βιώματα προσφύγων που έρχονταν από τη Φώκαια της Μικράς Ασίας και γύρευαν νέα πατρίδα στην Ανάβυσσο.

Το 1943 (14 Δεκεμβρίου) κυκλοφόρησε την "Αιολική Γη", έργο το οποίο θα περιγράψει τον χαμένο παράδεισο των παιδικών χρόνων στα παράλια της Μικράς Ασίας και το δραματικό ξερίζωμα. Αξίζει να σημειωθεί ότι το έργο εξαντλήθηκε μέσα σε μόλις 2 εβδομάδες, ενώ επιπλέον εκδόθηκε και σε άλλες γλώσσες.

Άλλα έργα του συγγραφέα ήταν τα εξής:
Αιγαίο (1941)
Ακήφ (1944)
Άνεμοι (1944)
Νικημένοι (1954)
Αρχιπέλαγος (1972)
Μικρασία Χαίρε (1974)

Έργα αφηγηματικού χαρακτήρα ήταν τα ακόλουθα:
Φθινόπωρο στην Ιταλία (1950), ένα έργο ταξιδιωτικού χαρακτήρα
Αμερικάνικη γη (1954), επίσης ταξιδιωτικού χαρακτήρα
Αργοναύτες (1961)
Περιηγήσεις (1973)
Εφταλού (1972)
Στις Ελληνικές θάλασσες (1973)

Το 1954 θα αποπειραθεί μαζί με άλλους τρεις λογοτέχνες της γενιάς του '30 (Τερζάκης, Μυριβήλης, Καραγάτσης να συγγράψει το "μυθιστόρημα των Τεσσάρων", (δημοσιεύεται σε συνέχειες στην Ακρόπολη). Εμπνευστής του συγκεκριμένου συγγραφικού εγχειρήματος θα είναι ο Γιάννης Μαρής (παιός συνεργάτης της Ακρόπολης)

Ο Βενέζης έγραψε και τα εξής ιστορικά βιβλία:
Εμμανουήλ Τσουδερός, ο πρωθυπουργός της μάχης της Κρήτης και η εποχή του (1941).
:Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός (1952)
Χρονικόν της Τράπεζας της Ελλάδος (1955), το εν προκειμένω χρονικό γράφτηκε από τον Βενέζη ύστερα από προτροπή του τότε διευθυντή της τραπέζης Ξενοφώντα Ζολώτα και εξιστόρησε τα πρώτα 25 χρόνια λειτουργίας της τράπεζας.

Άλλα έργα του διαφορετικού χαρακτήρα ήταν:
Το Block C (1945), ένα θεατρικό έργο, το οποίο θα περιγράψει την εμπειρία του ως κρατοόύμενος των Γερμανών στις φυλακές Αβέρωφ. Το έργο θα πρωτοπαιχτεί στο θέατρο το 1945.
Η Έξοδος (1950) θα περιγράψει την φρίκη του Ελληνισμού κατά τη διάρκεια της κατοχής.
Ο Ωκεανός (1956), ήταν ένα έργο μεταξύ ημερολογίου και ταξιδιωτικής εντύπωσης.
Τα έργα του μεταφράστηκαν σε πολλές ξένες γλώσσες. Ο Βενέζης ασχολήθηκε με όλα τα είδη του πεζού αφηγηματικού λόγου.

Ο χαρακτήρας του έργου του.

Ο χαρακτήρας του έργου του ήταν ρεαλιστικός, ενώ εκμεταλλεύτηκε στο έπακρον τη λιτή αμεσότητα της αφήγησης. Στο έργο του μπορεί να διακρίνει κανείς τη συνεχή ειρωνική αντιπαράθεση της βιωμένης πραγματικότητας, των κατεστημένων συμβάσεων καθώς και των τυποποιημένων εκφράσεων της λογοτεχνίας.
Ο ρεαλισμός άμεσης ανάμνησης θα διαφανεί στο έργο του Νούμερο 31.328
Το σκηνικό δράσης των έργων του θα αποτελέσει κυρίως τα αγροτικά χωριά, ενώ θα δώσει έμφαση μέσα στο έργο του στο σώμα και στην καλή φυσική κατάσταση. Ο Βενέζης θα χρησιμοποιήσει το τοπικό και ιδιαίτερα το αγροτικό ιδίωμα. Στις παραδόσεις του παρελθόντος θα αναζητήσει ένα είδος σωτηρίας (Αιολική Γη). Η ατμόσφαιρα νοσταλγίας θα εκφραστεί μέσα από την αφηγηματική τεχνική της αναπόλησης. Επιπρόσθετα όπως  πολλοί μυθιστορηματογράφοι της εποχής του έτσι και αυτός θα επιδιώξει τη γαλήνη μέσα από το έργο του.
Η τρυφερή λυρική φύση του Ηλία Βενέζει θα γίνη αντιληπτή στη "Γαλήνη", ενώ η νοσταλγική λυρική φύση στην "Αιολική γη" όπου και θα επιχειρήσει να αναστήσει τα παιδικά του χρόνια.
Το έργο του Βενέζη θα χαρακτηριστεί γενικά από Συμβολισμό, υπερβολική λυρική διάθεση και βαθιά αγάπη για τον άνθρωπο. Η νοσταλγική διάθεση του ιδιαίτερα στα μυθιστορήματα του είναι ζωντανή και δικαιωμένη.
Γλυκιά λογοτεχνία που σε γενικές γραμμές αφήνει μία ωραία αίσθηση στον αναγνώστη.

Άλλες δραστηριότητες

Λοιπές δραστηριότητες του Βενέζη ήταν οι εξής:
Αρθρογραφία στο Βήμα (1946-1973) και στην Ακρόπολη (1958-1973)
Παρουσιαστής εκπομπών στο Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας "Σας μιλά ο φίλος σας", Ξένοι περιηγητές στην Ελλάδα" και "Πλοία και θάλασσα".
Το 1957 εξελέγει μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Μεταξύ 1950-1952 ήταν Γενικός Γραμματέας και διευθύνων σύμβουλος του Εθνικού Θεάτρου
Γενικός Διευθυντής και πρόεδρος της καλλιτεχνικής επιτροπής (1964-1967)
Αντιπρόεδρος του συμβουλίου της Ελληνοαμερικάνικης Ένωσης (1956-1970)
Πρόεδρος φεστιβάλ κινηματογράφου (1963-1966)
Ιδρυτικό μέλος της "Ομάδας των 12"
Πρόεδρος σε επιτροπές υπουργείων Παιδείας και Προεδρίας (1956-1968) 

Βραβεύσεις, κριτική και κάποιες πληροφορίες από την κόρη του

Τιμήθηκε με το Α' κρατικό βραβείο λογοτεχνίας και τον Έπαινο της Ακαδημίας Αθηνών για το μυθιστόρημά του «Γαλήνη»

Η κόρη του Άννα Βενέζη παρέδωσε το αρχείο του πατέρα της στη Γεννάδιο βιβλιοθήκη, κράτησε μόνο την αλληλογραφία του με την οικογένεια του, τα βιβλία του και τις φωτογραφίες του.

Ο Βενέζης σε αντίθεση με τους υπολοίπους της γενιάς του '30 που ήταν κατηφείς και κλειστοί ήταν τρυφερός, εγκάρδιος, γλυκός και αισιόδοξος σύμφωνα με την κόρη του. Γενικά ήταν μία λαμπερή προσωπικότητα.

Σύμφωνα επίσης με την κόρη του ο Βενέζης δεν ήταν αξιοποιήσιμος πολιτικά καθώς για τους αριστερούς υπήρξε δεξιός και για τους δεξιούς αριστερός. Δεν κατάφεραν ορισμένοι ερευνητές οι οποίοι μετά τη μεταπολίτευση ασχολούνται με ιδεολογίες να τον οικειοποιηθούν.

Η Άννα Βενέζη μας πληροφορεί ότι μετά το 1943 (έτος έκδοσης της Αιολικής Γης) η αριστερή κριτική υποστήριξε ότι εν μέσω της κατοχής δε μπορεί ένας συγγραφέας να γράφει ιστορίες σαν παραμύθι (αφήνοντας υπαινιγμούς για την Αιολική Γη) από την παιδική του ηλικία. Σύμφωνα όμως πάλι με την κόρη του αυτός ο τρόπος γραφής ήταν ένας τρόπος αντίδρασης.

Έντονη κριτική όμως ασκήθηκε στο Βενέζη και από τον εθνικιστικό χώρο καθώς χαρακτηρίστηκε ως κλαψιάρης, μοιρολάτρης και ηττοπαθής συγγραφέας, ο οποίος αντί να δείξει τον Έλληνα να περνά τις δυσκολίες και να χαλυβδώνεται (Νούμερο 31.328) τον παρουσιάζει τρομοκρατημένο και δειλό.

Οι εκδόσεις του, οι μεταφράσεις του, η αλληλογραφία του, οι ομιλίες του στην Ακαδημία κλπ είναι πλήρως ταξινομημένα στη Γεννάδειο βιβλιοθήκη και περιμένουν τον ερευνητή να τα μελετήσει.

Εν κατακλείδι ο Βενέζης αποτελεί ένα παρθένο έδαφος για τον ερευνητή , όπως λέει και η κόρη του.Όσο ζούσε και τα πρώτα χρόνια μετά το θάνατο του ήταν αναγνωρισμένος, αργότερα όμως δεν αξιοποιήθηκε από τον σύγχρονο σχολιασμό.

Πηγές: Το Βήμα,Εισαγωγή στη νεώτερη Ελληνική λογοτεχνία (R. Beaton),Ιστορία της Ελληνικής λογοτεχνίας (Πολίτης), Lifo, metapedia, thetoc,silia.gr, peri-grafis,ekebi, wikipedia

https://politismikidiadromi.blogspot.com/