Η ΚΟΜΗ ΤΗΣ ΒΕΡΕΝΙΚΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΜΑΧΟΥ

Από το ατομικό στοιχείο της ελληνιστικής εποχής στην σχέση με την αστροφυσική και την διπλωματία! 

Της αγιογράφου, κριτικού βιβλίου- τέχνης Μαριλένας Φωκά (ΜΑ)

Μα όταν εσύ, βασίλισσα, κοιτάζοντας τ' αστέρια λατρεία στην Αφροδίτη θα προσφέρεις με λαμπάδες και με σπονδές μυρωδικών για μέ που ήμουν δική σου, χωρίς φειδώ τα δώρα σου νά 'ναι παρακαλώ. Τί θέλω εγώ στους ουρανούς; Μαλλί της Βερενίκης πάλι ας γίνω, και ο Ωρίων ας πάει να λάμπει πλάι στον Υδροχόο.

Μετάφραση Στυλιανού Αλεξίου.[1]

(ΚΟΜΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΝΙΚΗΣ, Καλλίμαχος)

 Η Κόμη της Βερενίκης είναι ένα ποίημα της ελληνιστικής εποχής που καταδεικνύει τη στροφή της λογοτεχνίας της εποχής από το επικό, μυθικό και συλλογικό στοιχείο της κλασσικής αρχαιότητας στο ατομικό. Ενδιαφέρουσα είναι επίσης,  η σύνδεσή της με την αστροφυσική και την διπλωματία. Το ποίημα μας παραδόθηκε από τον Καλλίμαχο (γενν.320 π. Χ.) που κατά γενική ομολογία θεωρείται ο κορυφαίος εκπρόσωπος των γραμμάτων της ελληνιστικής περιόδου (4^ο αιώνας -30 π.Χ.) Η Κόμη της Βερενίκης βασίζεται σε μια αληθινή ιστορία που σχετίζεται με την γυναίκα του Πτολεμαίου του Γ΄ του Ευεργέτη, την Βερενίκη την Δεύτερη, κόρη του Μάγα, ηγεμόνα της Κυρήνης. Η πανέμορφη ηρωίδα, τρία χρόνια μετά τον γάμο τους, που έγινε το 246 π.Χ., αναγκάστηκε αποχωριστεί τον σύζυγό της που έσπευσε να ηγηθεί της εκστρατείας  της Αιγύπτου στον 3^ο Συριακό πόλεμο  κατά του Βασιλείου των  Σελευκιδών για την περιοχή της Κοίλης Συρίας. Επιθυμία σφοδρή της Βερενίκης ήταν η επιστροφή του άντρα της και γι αυτό το λόγο έκανε τάμα στη θεά Αφροδίτη να της αφιερώσει στον ναό της μια πλεξούδα από την ξανθιά της κόμη. Ο σύζυγός της πράγματι επέστρεψε σώος και αβλαβής και η ίδια εκτέλεσε το τάμα της. Παραδόξως, την άλλη μέρα η πλεξούδα είχε εξαφανιστεί από τον βωμό που είχε αποτεθεί χωρίς κάποιος από τους ιερείς να μπορεί να δώσει μια λογική εξήγηση για το συμβάν. Ο Πτολεμαίος εξοργισμένος επιλήφθηκε του θέματος. Ο Κόνων ο Σάμιος, ένας επιφανής αστρονόμος μη μπορώντας να δώσει άλλη εξήγηση και παρατηρώντας ένα αστερισμό ανοικτού χρώματος στον ουρανό που ήταν και ορατός δια γυμνού οφθαλμού, αποφάνθηκε ότι η θεά Αφροδίτη έκανε δεκτή την προσφορά της πιστής γυναίκας και παίρνοντας την πλεξούδα με ένα άλογο-άνεμο την μετέφερε και την τοποθέτησε στο ουράνιο στερέωμα. Το ποίημα που αφιέρωσε ο Καλλίμαχος για το συμβάν, που έγινε ευρέως γνωστό καθώς αφορούσε πράξεις μελών ενός βασιλικού οίκου. Η θεματολογία του Η ΚΟΜΗ ΤΗΣ ΒΕΡΕΝΙΚΗΣ δεν ήταν μια ιστορία που αφορούσε  στο σύνολο του πληθυσμού ή σε μια εκστρατεία όπως στην επική ποίηση αλλά εκθείαζε πράξεις σε ατομικό επίπεδο. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, εκτός από την διάδοση της ελληνικής παιδείας οι ηγεμόνες χρηματοδοτούσαν τις τέχνες και τα γράμματα και δημιουργούσαν στις αυλές τους κύκλους λογίων. Οι ποιητές με την σειρά τους έκαναν τα μέλη της βασιλικής οικογένειας, θέματα των έργων τους.  Κατά τον φυσικό, πανεπιστημιακό, ποιητή και ερευνητή του «Κέντρου Ερευνών Δημόκριτος», Δρ. Γιώργο Γραμματικάκη, « Η «Κόμη της Βερενίκης» είναι μια μικρή ομάδα αστεριών, με ασθενική ως επί το πλείστον φωτεινότητα, που περικλείεται από τους αστερισμούς του Λέοντος, του Βοώτη και της Μεγάλης Άρκτου. Για τους παρατηρητές του Βορείου Ημισφαιρίου, η «Κόμη της Βερενίκης» μεσουρανεί τον Μάιο. Έτσι, κατά τις καθαρές νύχτες της Ανοίξεως, ακόμη και με γυμνό μάτι είναι δυνατόν να διακρίνει κανείς καμιά δεκάδα από τα αστέρια της. Παρ ' όλο που επίσημα καταγράφηκε ως αστερισμός από τον σπουδαίο Δανό αστρονόμο Tycho Brahe τον 17ο αιώνα, η «Κόμη της Βερενίκης» συνοδεύεται από έναν παλαιότατο μύθο.» Κατά τον φιλόλογο και αρχαιολόγο Στυλιανό Αλεξίου, που προλόγισε του βιβλίο Η ΚΟΜΗ ΤΗΣ ΒΕΡΕΝΙΚΗΣ του διαπρεπούς επιστήμονα, ήδη διαφαίνεται από την αρχαιότητα μια τάση «σύνθεσης του κλάδου των επιστημών» που κορυγώνεται στη δημιουργία του homo universalis της Αναγέννησης. Στην Κόμη της Βερενίκης του  Καλλίμαχου συζευγνύονται η αστροφυσική, η ποίηση, η μυθολογία και η λογοτεχνία! «Οι δε τρόποι που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τη δομή και τη λειτουργία του Κόσμου ανακλώνται σε κάθε μεγάλο πολιτισμό ή σε κάθε θρησκεία- και σφραγίζουν τη φιλοσοφία, τους μύθους και τις ποικίλες μορφές τέχνης.» (Γραμματικάκης). Στοιχεία από την κατεστραμμένη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας (47 μ.Χ.) αποδεικνύουν, αντίθετα σε κάποιους μελετητές που δεν αποδέχονται την ύπαρξή της, ότι ο αστερισμός υπήρξε.  Η «Κόμη της Βερενίκης» υπέστη πολλές εκρήξεις και αυτό που σήμερα δείχνουν τα τηλεσκόπια είναι ο υπερκαινοφανής  του σπειροειδούς αστερισμού MG57. Η  πολιτική σημασία του μύθου, της «ανακάλυψης» του αστρικού φαινομένου και την «σωστική» εμπλοκή του διπλωμάτη-αστρονόμου Κόνωνος είχε να κάνει με την παρασκηνιακή δολοφονία του εραστή της μητέρας της Βερενίκης οργανωμένης από την Βερενίκη καθώς η μητέρα τον προόριζε προόριζε για σύζυγο της κόρης της! Ο πιο όμορφος κριτικός επίλογος για την αρχαία Κόμη της Βερενίκης θα μπορούσε να είναι πάλι ένα απόσπασμα από τον Γιώργο Γραμματικάκη «Όπως όμως σ' έναν πίνακα ζωγραφικής τα χρώματα δεν είναι ο πίνακας, και σ' ένα κείμενο ποιητικό οι λέξεις δεν είναι το ποίημα, έτσι και στην «Κόμη της Βερενίκης» οι γνώσεις δεν αποτελούν την Κόμη· ειδικότερα, αυτήν της Βερενίκης. Ως προς τον τίτλο του, πάντως» αποτελεί φόρο τιμής στην αιώνια αγάπη, τ΄ανθρώπινα ερωτήματα και «την σιωπή του σύμπαντος».   

(Πηγές ꓽ Γιώργος Γραμματικάκης., Η Κόμη της  Βερενίκης, εκδ. Λύχνος, Ηράκλειο ꓽ1999.)