Το μυθιστόρημα φαντασίας «Ίριδα, η πόλη της ψυχής μας» της Σουζάνας Χατζηνικολάου είναι ένα πολύπλευρο λογοτεχνικό έργο και η μελέτη του δεν εξαντλείται σε λίγες μόνο λέξεις. Η προσέγγιση του έργου με μια πιο προσεκτική ματιά έφερε αμέσως στο προσκήνιο διαφορετικές παραμέτρους, που έπρεπε να εξεταστούν χωριστά. Συνεπώς για πρώτη φορά σε έναν σχολιασμό βιβλίου θεώρησα επιβεβλημένο να δημιουργήσω ξεχωριστή ενότητα για κάθε θέμα που μου ανέκυπτε. 

ΙΡΙΔΑ: Μυθιστόρημα φαντασίας ή παραμύθι;

Έχοντας ακούσει την άποψη πως ίσως η ΙΡΙΔΑ μπορεί να χαρακτηριστεί και ως παραμύθι, αποφάσισα να ξεκαθαρίσω όσο το δυνατόν το τοπίο. Ξεκινώντας από τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα ενός παραμυθιού είναι εμφανές ότι η ΙΡΙΔΑ δεν είναι παραμύθι, για τους εξής λόγους:

- Ένα έργο 800^ων σελίδων και μόνο λόγω μεγέθους δεν μπορεί να αποτελεί είδος προφορικής παράδοσης και δεν είναι δυνατή η απομνημόνευσή του.

- Η αοριστία του τόπου δράσης δεν υφίσταται στην ΙΡΙΔΑ καθώς κάθε επεισόδιο διαδραματίζεται σε συγκεκριμένη πόλη ή βασίλειο, παρόλο τον φανταστικό τους χαρακτήρα. Αυτά επίσης τα μέρη, όπως η Ατάρνια, το Αρίλιον, το Ρόζεντεν και το Φόρμαντερ, μπορούν να οριοθετηθούν με βάση τα γλωσσικά, τα πολιτισμικά και γεωγραφικά τους χαρακτηριστικά κάπου στη Βόρεια Ευρώπη.

- Δεν υπάρχει η ανωνυμία των προσώπων καθώς είναι γνωστά τα ονόματα όλων των ηρώων αλλά και τα γενεαλογικά τους δέντρα.

- Η δράση δεν τοποθετείται σε χρόνο αόριστο, αν και ίσως αυτό να επιδίωκε αρχικά η συγγραφέας. Με μια σειρά ωστόσο στοιχείων, που λαμβάνει ο αναγνώστης, μπορεί να προσεγγίσει μια έστω «άτυπη» χρονολόγηση της υπόθεσης από το 1200 ως το 1800 μ.Χ. Για παράδειγμα το παγωτό διαδίδεται στην Ευρώπη γύρω στο 1500μ.Χ, η γκιλοτίνα είναι του 18^ου αιώνα, η βαλλίστρα καθιερώθηκε ως όπλο τον 12^ο αιώνα, η χρήση φυσαρμόνικας επίσης τον 18^ο αιώνα και το ρόφημα σοκολάτας στις αρχές του 17^ου αιώνα.

- Κατά τους Max Luthi και Axel Olrik επίσης, το παραμύθι έχει συγκεκριμένα υφολογικά και αισθητικά γνωρίσματα, τα οποία επίσης απουσιάζουν από την ΙΡΙΔΑ. Αυτά είναι η έλλειψη συναισθημάτων των πρωταγωνιστών, η μη περιγραφή του εσωτερικού τους κόσμου, το ανεξήγητο διάνειμα τεραστίων αποστάσεων,  η μη περιγραφή των αντικειμένων, η μοναχικότητα του ήρωα, η έλλειψη γλαφυρών περιγραφών, η αδιαφορία για τα χρώματα και η συχνή χρήση της υπερβολής. Στην ΙΡΙΔΑ οι ήρωες νιώθουν και πονούν, περιγράφουν τον εσωτερικό του κόσμο, διανύουν αποστάσεις με αιτιολογημένα «μαγικά» μέσα, ενεργούν ομαδικά και συντονισμένα, η γλαφυρότητα των σκηνών κυριαρχεί, ενώ ουδέποτε κανείς τους δεν υπερβάλει.

Συνεπώς με την αυστηρή χρήση του όρου, η ΙΡΙΔΑ δεν μπορεί να θεωρηθεί ως παραμύθι, παρά την απαραίτητη χρήση στερεότυπων όπως οι πύργοι, οι πρίγκιπες, τα φτερωτά άλογα, τα μάγια και οι μεταμορφώσεις.

Άρα μυθιστόρημα φαντασίας;

Η ΙΡΙΔΑ είναι αυτό που δηλώνει. Ένα μυθιστόρημα φαντασίας με δομικά στοιχεία που θυμίζουν ομηρικό έπος. Και εξηγούμαι ευθύς. Κατ’ αρχάς μέσα στο βιβλίο αυτό σταδιακά αναδύονται παλιότερες αυτόνομες ιστορίες, που τοποθετούνται σε διάφορα σημεία με έντεχνο τρόπο. Όπως ακριβώς και ο Όμηρος ενσωμάτωσε στην Ιλιάδα τους κατά πολύ αρχαιότερους μυθολογικούς κύκλους. Η ΙΡΙΔΑ επίσης συνοψίζει τη δράση της στις τελευταίες 20-30 ημέρες, μιας σειράς προβλημάτων, που άρχισαν πριν από περίπου 4 χρόνια. Παρομοίως και η υπόθεση της Ιλιάδας διαδραματίζεται τις τελευταίες  52 ημέρες ενός δεκαετή πολέμου. Και στις δυο περιπτώσεις το παρελθόν παρουσιάζεται με την τεχνική της αναδρομής. Παρόμοιος είναι επίσης ο λόγος έναρξης της διαμάχης και στα δυο έργα. Η καταστροφή της ΙΡΙΔΑΣ ξεκινά λόγω του θυμού του Στίλβερ γιατί του άρπαξε ο Έντυ την Ηλιάνα. Ας θυμηθούμε λοιπόν πως το κεντρικό θέμα της Ιλιάδας είναι ο θυμός του Αχιλλέα γιατί του άρπαξε ο Αγαμέμνονας την Βρισηίδα ή αν θέλετε η γνωστότερη υπόθεση του θυμού του Μενελάου για την αρπαγή της Ελένης από τον Πάρη. Υπάρχει επίσης μια τελευταία, αλλά εξίσου σημαντική ομοιότητα με την Ιλιάδα. Ο Όμηρος περιγράφει μια κοινωνία που δεν υπήρξε ποτέ. Χρήση αντικειμένων από διάφορους περιόδους, πως τα χάλκινα όπλα σε εποχή σιδήρου, χρήση εργαλείων της δικής του περιόδου, σύγχυση στην ταξική διαστρωμάτωση, στην πολεμική τακτική και στα ταφικά έθιμα. Βασιλιάδες μέθυσοι και ασεβείς απέναντι στα θεία και έρωτες μεταξύ εκείνων και γυναικών κατώτερων στρωμάτων. Παρομοίως και στην Ίριδα, εφόσον όπως προελέχθη μπορούμε να κάνουμε έναν χρονικό προσδιορισμό, συναντούμε μια ανάλογη περίπτωση φανταστικής κοινωνίας. Προσπάθεια για κατάλυση των αυστηρών κοινωνικών δομών μέσω μεικτών ερώτων και γάμων  ανθρώπων από όλα τα στρώματα. Συχνή επίκληση του Θεού, ενώ είναι καθολική η απουσία της Εκκλησίας ως θεσμός του κράτους. Κοινά γλέντια και συναθροίσεις πριγκίπων με φτωχούς και «ασήμαντους» ανθρώπους. Βασίλεια που μαστίζονται από περιπτώσεις μαγείας και άλλα γειτονικά τους που αγνοούν ακόμα και την ύπαρξή της. 

Η εμφάνιση παρόμοιας θεματολογίας έργων στη Ελληνική Λογοτεχνία.

Αν υποθέσουμε ορθώς πως αυτό το είδος της λογοτεχνίας, που επιλέγει η συγγραφέας, είναι δάνειο από τη Δυτική ή Βόρεια Ευρώπη, πού βρίσκονται οι ρίζες του στην Ελληνική Λογοτεχνία; Διαβάζοντας την ΙΡΙΔΑ ίσως μας έρθουν στο νου πρόσφατες κινηματογραφικές παραγωγές με ανάλογο περιεχόμενο ή και γνωστά, ευρωπαϊκά κυρίως, λογοτεχνικά έργα. Τα λεγόμενα «ιπποτικά μυθιστορήματα» κάνουν την εμφάνισή τους στα ελληνικά γράμματα κατά τη διάρκεια της Δυναστείας των Παλαιολόγων (1261-1453) έχοντας κοινό συνήθως περιεχόμενο. Έρωτας, ξαφνικός χωρισμός, περιπλάνηση σε άγνωστες χώρες, παράδοξα, δοκιμασία της αγάπης και τελική αντάμωση των ερωτευμένων. Ότι δηλαδή συμβαίνει σε γενικές γραμμές και στην ΙΡΙΔΑ. Οι Δυτικές επιδράσεις στη θεματολογία, μετά την περίοδο των σταυροφοριών είναι έντονες. Αντίζηλοι πρίγκιπες, μάγια, φυλακίσεις ηρώων σε πύργους, συμπλοκές με σπαθιά και πρίγκιπες μεταμφιεσμένοι σε απλούς λαϊκούς ανθρώπους του μόχθου. Ενδεικτικά έργα «Καλλίμαχος και Χρυσορροή»,  «Λίβιστρος και Ροδάμνη». Λίγους αιώνες αργότερα, στις αρχές του 17^ου αι. και υπό την επιρροή των Βενετών θα γραφτούν στην Κρήτη παρόμοιας θεματολογίας τραγωδίες με σκοπό να παιχτούν στο θέατρο. Έργα όπως η Ερωφίλη, ο Ζήνων και ο Βασιλιάς ο Ροδολίνος, με συγκεκριμένη δομή και παρέμβαση των γνωστών ιντερμέδιων. Ξανασυναντούμε λοιπόν έρωτες μεταξύ γόνων βασιλικών οικογενειών, αυτοκτονίες, μεγάλα ταξίδια, τραγικούς πρωταγωνιστές, ραδιουργίες προσώπων για την κατάκτηση της εξουσίας. Όπως ο Ζήνων με τον Λογγίνο έτσι και ο Στίλβερ με τον Μανέβονεντ στην ΙΡΙΔΑ. Ιδιαίτερα δε τα εμβόλιμα ιντερμέδια βρίθουν από σκηνές με έντονη δράση, μάχες σώμα με σώμα, σκηνές κρυφακούσματος, όντα του κάτω κόσμου που έρχονται να πάρουν τις ψυχές των ζωντανών. 

Η ΙΡΙΔΑ και η ιδεολογία της.

Αυτό το υπέροχο έργο της Σουζάνας Χατζηνικολάου περνάει υποσυνείδητα στον αναγνώστη μια σειρά από μηνύματα, που όχι μόνο στοχεύουν στην αφύπνισή του αλλά και του προτείνουν έναν διαφορετικό δρόμο αντίδρασης. Γι’ αυτό και θεωρώ πως είναι επίσης ένα ιδεολογικό έργο και μάλιστα με συχνές πολιτικές αποχρώσεις. Οι ήρωες του βιβλίου ωθούνται να ενεργήσουν έχοντας ενστερνιστεί μια σειρά ιδανικών, τα οποία δυστυχώς είναι δυσεύρετα στις μέρες μας. Αληθινή φιλία, υστεροβουλία, αυταπάρνηση, θυσία για τον πλησίον, πάθος για την ελευθερία. Όλοι τους κατά βάθος είναι ιδεολόγοι, που δεν μένουν ωστόσο στη θεωρία, αλλά προχωρούν και στην πράξη. Η ιδέα της ανασυγκρότησης και κατόπιν διατήρησης της ισορροπίας στον κόσμο τους, τους ωθεί σε μια αδυσώπητη πάλη με το κακό. Αν και ρομαντική η προσπάθειά τους, πιστεύουν ακράδαντα πως με αγώνες μπορούν να ανατρέψουν τις όποιες αρνητικές προβλέψεις. Αξιομνημόνευτή η φράση ενός πρωταγωνιστή, ο οποίος χαλιναγωγώντας την εφηβική του ορμή δηλώνει πως «τέτοιοι αγώνες δεν μπορούν να γίνουν μόνο από το πάθος της εκδίκησης. Τέτοιοι αγώνες μπορούν να γίνουν μόνο αν το δικό σου συναίσθημα το ενώνεις με το συναίσθημα των άλλων, αν τη δική σου ανάγκη την ενώνεις με την ανάγκη των άλλων». Πόσο δίκιο έχει η συγγραφέας! Αν ο καθένας μας σήμερα δεν διαμαρτυρόταν μόνο γι’ αυτά που έχασε ο ίδιος, αν κοιτούσαμε με πραγματικό ενδιαφέρον τα συναισθήματα όσων χρειάζονται βοήθεια, αν κατανοούσαμε την ανάγκη αυτών που πραγματικά υποφέρουν, δεν θα ήταν πιο δυναμικοί και βέβαιοι οι αγώνες μας; 

Επίλογος 

Η ΙΡΙΔΑ είναι ένα πολυσέλιδο μυθιστόρημα, που δεν πλήττεις ούτε στιγμή. Ιδιαίτερα στα τελευταία κεφάλαια απορείς με την ιδιοφυΐα της συγγραφέως να αποδίδει με τέτοια πειστικότητα και ζωντάνια τις σκηνές. Έντονοι και ζωηροί διάλογοι που συντηρούν την αγωνία καθ’ όλη την εξέλιξη της υπόθεσης και ήρωες, που βρίσκονται διαρκώς κάτω από τολμηρά διλήμματα. Γραφή και εκφράσεις ελληνικότατες, άψογη περιγραφική ικανότητα και έξοχη επιμέλεια. Αξιομνημόνευτη και η ικανότητα διαμόρφωσης ιδιαίτερων χαρακτήρων, που με γλωσσικά τρικ λαμβάνουν μια ξεχωριστή χροιά. Η γριά Βάλια, ο Σον στο παραλήρημα της απελπισίας του, η στρυφνή Οκτράβια, ο μεθυσμένος Γκάρμαντ. Η συγγραφέας δεν αναδεικνύει μονόπλευρα τη αέναη μάχη του καλού με το κακό. Κατακρίνει τη μισαλλοδοξία του ανθρώπου να κατακτήσει τα πάντα. Μα όταν το κάνει αυτό δεν παραλείπει να μας υπενθυμίζει συχνά ότι ο κακός ήταν ένας από εκείνους που μεγάλωσαν μαζί. Δεν ήρθε στη γη ουρανοκατέβατος παρά άλλαξε πορεία από ένα γινάτι. Πόσα αδέρφια δεν μεγαλώνουν μαζί και από διάφορα ζητήματα στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου;

Η ΙΡΙΔΑ επίσης θα μπορούσε να είναι μια σύγχρονη πόλη που καταστράφηκε από ανθρώπινο χέρι, ενώ όσοι επέζησαν προσπαθούν να χτυπήσουν το κακό απ’ τη ρίζα του. Τι είναι λοιπόν η  ΙΡΙΔΑ; Είναι ένα εγχειρίδιο αγάπης και επιβίωσης. Στο χέρι μας είναι να αποστάξουμε τα καλά της και να πορευτούμε ανάλογα.

Αλέξανδρος Ακριτίδης

Συγγραφέας –Πτυχιούχος Ανθρωπιστικών Σπουδών